Το καθεστώς των πετροδόλαρων - Free Sunday
Το καθεστώς των πετροδόλαρων

Το καθεστώς των πετροδόλαρων

O Ιούλιος του 1974 στην Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας έκανε τα καλοκαίρια του Νιου Τζέρσι να φαντάζουν στα μάτια του Γουίλιαμ Σάιμον σαν ανάσες δροσιάς. Η απίστευτη ζέστη και το εχθρικό κλίμα αντικατόπτριζαν πλήρως τη διάθεση των οικοδεσποτών, αλλά και ολόκληρης της Μέσης Ανατολής. Η ντροπιαστική ήττα των Αράβων στον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, η αμερικανική υποστήριξη και ο παρανοϊκός φόβος για αντίποινα από το Ισραήλ οδήγησαν τους Σαουδάραβες στην εφαρμογή ενός πετρελαϊκού εμπάργκο το οποίο μέσα σε λίγους μήνες τετραπλασίασε την τιμή του αργού και αναστάτωσε την παγκόσμια αγορά. H εγκαθίδρυση του OPEC τούς έδωσε παράλληλα την ευκαιρία να απεξαρτηθούν από τις «7 αδερφές», τις δυτικές πετρελαϊκές εταιρείες που για χρόνια έλεγχαν τα κοιτάσματα στις χώρες τους.

Η κατάσταση στις ΗΠΑ, ωστόσο, δεν ήταν καλύτερη. Αλόγιστες σπατάλες, όπως ο πόλεμος του Βιετνάμ, ο τερματισμός της σταθερής ισοτιμίας χρυσού-δολαρίου και ένα συνεχώς διογκούμενο έλλειμμα οδήγησαν την κυβέρνηση στο να εκτυπώσει περισσότερα δολάρια για να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της. Τα έθνη των οποίων η οικονομία εξαρτιόταν από την αμερικανική, όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιαπωνία, ασκούσαν πιέσεις στις ΗΠΑ για περιορισμό του ελλείμματος και αναβάθμιση του δολαρίου, ούτως ώστε να μη χάνει συνεχώς την αξία του το χρέος το οποίο αγόραζαν από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, συντηρώντας έτσι τον αμερικανικό προϋπολογισμό. Οι επιπλέον πληθωριστικές πιέσεις από την αλματώδη αύξηση της τιμής του πετρελαίου δημιουργούσαν μεγάλη ένταση στην κοινωνία, κατάρρευση στο χρηματιστήριο και έφερναν την κυβέρνηση στα όρια της απελπισίας.

Η αμερικανική κυβέρνηση αντιλήφθηκε ήδη από τις αρχές του αιώνα ότι για να εκθρονίσει το δολάριο την αγγλική λίρα ως το κυρίαρχο νόμισμα του κόσμου θα έπρεπε να υπάρχει το ανάλογο υπόβαθρο που θα δικαιολογήσει αυτή την ανωτερότητα. Τον ρόλο αυτόν έπαιζε στην αρχή η δύναμη της αμερικανικής οικονομίας, μέσω της οποίας οι ΗΠΑ μπορούσαν να δανείζουν τις παραπαίουσες παλιές αποικιακές δυνάμεις. Αργότερα οι ΗΠΑ μετατράπηκαν σε χώρα καταναλωτή από χώρα παραγωγό, εν μέρει από υπερκαταναλωτισμό και εν μέρει από την ανάγκη να στηρίξουν με τις εισαγωγές τους την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων από τον πόλεμο δυτικών οικονομιών. Το σύστημα Bretton-Woods εξασφάλιζε σταθερή ισοτιμία χρυσού-δολαρίου και επισημοποίησε το δολάριο ως το νόμισμα του εμπορίου και, κυρίως, ως βασική επιλογή συναλλαγματικών αποθεματικών για τα υπόλοιπα κράτη.

Κάποια στιγμή, ωστόσο, οι δανειστές των ΗΠΑ άρχισαν να ανησυχούν για το αξιόχρεο των ομολόγων στα οποία επένδυαν τα πλεονάσματά τους. Οι ΗΠΑ αναγκάστηκαν να εκτυπώσουν νέο χρήμα, εκτοξεύοντας τον πληθωρισμό, για να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο του Βιετνάμ και το διογκούμενο εμπορικό έλλειμμα. Οι δανειστές άρχισαν να ανταλλάσσουν τα δολάριά τους με χρυσό, κάτι που ανάγκασε τον Νίξον να σπάσει τη σταθερή ισοτιμία με τον χρυσό, αφού τα αποθέματα των ΗΠΑ είχαν φτάσει σε ιστορικό χαμηλό. Η κυβέρνηση χρειαζόταν επειγόντως ένα νέο deal, που θα εξασφάλιζε την ισχύ του νομίσματός της.

Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο ο Πρόεδρος Νίξον επέλεξε να στείλει στη Σαουδική Αραβία όχι κάποιον έμπειρο πολιτικό ή διπλωμάτη αλλά έναν άνθρωπο των αγορών και τραπεζίτη της Salomon Brothers. Επρόκειτο για ένα ταξίδι στο οποίο η αποτυχία δεν ήταν επιλογή και ο Σάιμον το γνώριζε καλά. O βασιλιάς Φαϊζάλ και το επιτελείο του δεν ήταν εύκολοι συνομιλητές και είχαν αποδείξει με το εμπάργκο ότι ήταν διατεθειμένοι να ωθήσουν στα άκρα την κατάσταση. Και σαφώς κατείχαν πολύ καλά την τέχνη της διαπραγμάτευσης. Οι Σαουδάραβες άκουσαν εντυπωσιασμένοι τις γενναιόδωρες προτάσεις των Αμερικανών. Έλεγχος των κοιτασμάτων από κρατική εταιρεία της Σαουδικής Αραβίας, αγορά μεγάλων ποσοτήτων πετρελαίου, εγγύηση προστασίας από το «πυρηνικό» πλέον Ισραήλ και εξοπλισμοί τελευταίας τεχνολογίας. Το τίμημα για μια τέτοια συμφωνία θα ήταν σίγουρα τρομακτικό.

Ο βασιλιάς Φαϊζάλ ήταν συνηθισμένος στον μεθυστικό αέρα της Ανατολής, αλλά σίγουρα δεν ίσχυε το ίδιο για τον συνομιλητή του. Μόνο σε μια τέτοια παρενέργεια των αισθήσεων μπορούσε να αποδώσει το αντάλλαγμα που επιζητούσε ο Σάιμον. Όλες οι εξαγωγές πετρελαίου θα έπρεπε να τιμολογούνται αποκλειστικά και μόνο σε δολάρια. Σίγουρα κάτι δεν πήγαινε καλά. Οι πονηροί Σαουδάραβες πραγματοποίησαν πολλές συναντήσεις για την επισημοποίηση της συμφωνίας, αλλά δεν πέτυχαν να αλιεύσουν το κρυμμένο χαρτί των συνομιλητών. Το αμερικανικό επιτελείο, ωστόσο, κατέχει καλά την τέχνη του γεωπολιτικού πόκερ. Έχοντας προβλέψει την τεράστια αύξηση στη ζήτηση του πετρελαίου, εξασφάλισε ότι όποιος ήθελε να αποκτήσει τον πιο πολύτιμο πόρο της γης θα έπρεπε να κατέχει δολάρια, αυξάνοντας τρομακτικά τη ζήτηση και αποκαθιστώντας την αξιοπιστία τους. Παράλληλα, για να αποκτήσουν δολάρια, πολλές χώρες αγόραζαν αμερικανικά ομόλογα, χρηματοδοτώντας το έλλειμμα και την υπερκατανάλωση των ΗΠΑ με τις αποταμιεύσεις τους. Η ζήτηση για ομόλογα έριξε μάλιστα τρομακτικά τα επιτόκια του αμερικανικού χρέους, για τα οποία οι περισσότεροι οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι μέχρι σήμερα διατηρούνται σε «τεχνητά» χαμηλά επίπεδα. Σύντομα όλες οι χώρες του OPEC θα ακολουθούσαν. Και οι Αμερικανοί θα κατείχαν το απίστευτο δικαίωμα να εκτυπώνουν αποκλειστικά και κατά βούληση το νόμισμα με το οποίο αγοράζουν –δωρεάν πρακτικά– πετρέλαιο, ελέγχοντας έτσι μέχρι σήμερα την παγκόσμια οικονομία.

Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι η στρατιωτική βοήθεια που υπόσχονταν στους Σαουδάραβες δεν ήταν τίποτε άλλο από την εγκαθίδρυση της παρουσίας τους στη Μέση Ανατολή, η οποία επιτύγχανε τη θωράκιση του πετροδολαριακού συστήματος, αλλά και την ανακοπή της όποιας σοβιετικής επιρροής. Οι επικριτές των ΗΠΑ τις κατηγορούν ότι διεξάγουν πολέμους για τον μαύρο χρυσό. Η αλήθεια είναι, ωστόσο, ότι οι Αμερικανοί δεν επεδίωκαν ποτέ να κλέψουν πετρέλαιο από τους Άραβες, αλλά μόνο να εξασφαλίσουν την τιμολόγησή του σε δολάρια. Αυτό ακριβώς δηλαδή που προσπάθησαν να σταματήσουν ο Σαντάμ (προσπάθησε να πουλήσει το πετρέλαιο σε ευρώ), ο Καντάφι, ο Άσαντ, το Ιράν. Και εδώ φαίνεται ξεκάθαρα η χρησιμότητα του Ισραήλ στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής ως μοχλός πίεσης για να επιζητείται η υπερατλαντική επέμβαση. Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν έδωσε την έναυση για το επόμενο παιχνίδι επιρροής, που δεν είναι άλλο από τον δρόμο του μεταξιού στην Κεντρική Ασία και κυρίως την πετρελαϊκή περιοχή της Κασπίας.

Ο βασιλιάς Φαϊζάλ ατενίζει την Ερυθρά Θάλασσα που αχνοφαίνεται πίσω από τον Αμερικανό επιτετραμμένο με το δισυπόστατο βλέμμα αυτού που γνωρίζει ότι έχει ήδη πει το «ναι» αλλά και που ίσως να κάνει ένα μεγάλο λάθος. Ένα λάθος που θα πληρωθεί με το αίμα χιλιάδων αθώων τις επόμενες δεκαετίες. Ο Σάιμον γνωρίζει ότι τo συγκεκριμένο deal επισκιάζει μαζικά όλες τις άλλες επιτυχίες του στη Wall Street. Η εγκαθίδρυση των πετροδόλαρων έσωσε την αμερικανική οικονομία, αλλά προσέδωσε και μια σταθερότητα στο παγκόσμιο νομισματικό σύστημα. Ο πλούτος των αναπτυσσόμενων οικονομιών είναι κλειδωμένος στο χρέος της αμερικανικής κυβέρνησης, αλλά και στο τραπεζικό σύστημα άλλων δυτικών χωρών. Οι Σαουδάραβες χρησιμοποίησαν κυρίως τράπεζες του Λονδίνου, οι οποίες με την ανοχή (αν όχι προτροπή) των Αμερικανών δημιούργησαν την αγορά των eurodollars, δολαρίων δηλαδή τα οποία βρίσκονταν έξω από τον κλειστό έλεγχο των εποπτικών αρχών και της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ. Με αυτόν τον τρόπο η αμερικανική κυβέρνηση εξασφάλιζε χρηματοδότηση, ενώ οι χώρες του OPEC μπορούσαν ανώνυμα να εκπληρώνουν αυτή τη συμφωνία. Άλλωστε για την αραβική κοινή γνώμη η χρηματοδότηση του ελλείμματος των ΗΠΑ (άρα και της στρατιωτικής βοήθειας σε συμμάχους όπως το Ισραήλ) ισοδυναμούσε με προδοσία.

Πρόκειται ίσως για την πιο αριστουργηματική αναδιανομή πλούτου στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σχεδόν 45 χρόνια αργότερα ξεκίνησε στο Χρηματιστήριο της Σανγκάης η διαπραγμάτευση πετρελαίου σε γιουάν, τα οποία είναι μάλιστα, σύμφωνα με τις κινεζικές αρχές, άμεσα μετατρέψιμα σε χρυσό. Λίγες μέρες μετά ο Πρόεδρος Τραμπ ανακοινώνει δασμούς στο εμπόριο με την Κίνα. Μία από τις πανέμορφες συμπτώσεις της Ιστορίας.