Μπροστά σε νέα δοκιμασία
Η αντιμετώπιση της πανδημίας μπαίνει σε κρίσιμη φάση στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. Η θεαματική πρόοδος σε ό,τι αφορά το εμβόλιο είναι το φως στο τέλος ενός τούνελ που κανείς δεν ξέρει ακόμη τι μήκος έχει και τι δοκιμασίες μάς επιφυλάσσει.
Η Ελλάδα αντιμετωπίζει για πρώτη φορά σοβαρό πρόβλημα σε ό,τι αφορά τη δημόσια υγεία, ενώ αρχίζουν να προβληματίζουν και οι επιδόσεις της οικονομίας. Παρά την επιδείνωση της κατάστασης και της άμεσης προοπτικής, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε είναι μικρότερες σε σχέση με όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες. Την καλή συγκριτική μας θέση αντισταθμίζει το γεγονός ότι λειτουργούμε σε ένα ολοένα πιο δύσκολο ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Χειρότερα από τις ΗΠΑ
Ο βασικός λόγος για τον οποίο έχασε τις προεδρικές εκλογές ο Τραμπ ήταν η αδυναμία του να ελέγξει την πανδημία. Ο αριθμός των θανάτων εξαιτίας της πανδημίας ξεπέρασε στις ΗΠΑ τις 245.000 και είναι πιθανό να ξεπεράσει τις 300.000 πριν από τα Χριστούγεννα.
Στην Ε.Ε. ασκείται αυστηρή κριτική στον Τραμπ για την υποτίμηση του κινδύνου από τον κορονοϊό. Αυτό όμως που ξεφεύγει από τους περισσότερους επικριτές του είναι ότι στην Ε.Ε. διαμορφώνεται μια ακόμη χειρότερη κατάσταση.
Χαρακτηριστικά τα στοιχεία για την Τετάρτη 11 Νοεμβρίου. Στις ΗΠΑ είχαμε 1.479 θανάτους από κορονοϊό, ενώ στα πέντε μεγαλύτερα κράτη-μέλη της Ε.Ε. είχαμε 623 στην Ιταλία, 430 στην Πολωνία, 349 στην Ισπανία, 328 στη Γαλλία και 222 στη Γερμανία. Οι πέντε αυτές ευρωπαϊκές χώρες έχουν όλες μαζί μικρότερο πληθυσμό από τις ΗΠΑ αλλά πιο αρνητική δυναμική σε ό,τι αφορά την πανδημία, εφόσον ημερησίως χάνονται περισσότεροι άνθρωποι απ’ ό,τι στις ΗΠΑ.
Και οι μικρότερες χώρες της Ε.Ε. αντιμετωπίζουν ανάλογα προβλήματα. Την Τετάρτη 11 Νοεμβρίου καταγράφηκαν 345 θάνατοι στο Βέλγιο, με τον συνολικό αριθμό να φτάνει στους 13.561, έναν αριθμό που είναι πραγματικά εντυπωσιακός, αν σκεφτούμε ότι πρόκειται για μία χώρα με πληθυσμό συγκρίσιμο με αυτόν της Ελλάδας.
Την ίδια ημέρα είχαμε 203 θανάτους στη Ρουμανία, με το σύνολο να ανεβαίνει στους 8.389, στην Ολλανδία 98 θανάτους με το σύνολο στους 8.304, στην Τσεχία 247 θανάτους με το σύνολο στους 5.570, στην Πορτογαλία 82 θανάτους με το σύνολο στους 3.103, στην Ουγγαρία 101 θανάτους με το σύνολο στους 2.697 και αντίστοιχα στη Βουλγαρία 47 και 1.898 και στην Αυστρία 65 και 1.564.
Στην Ελλάδα την περασμένη Τετάρτη είχαμε 43 θανάτους, αριθμό-ρεκόρ, με το σύνολο να ανεβαίνει στους 909.
Από τη σύγκριση των αριθμών προκύπτει ότι η Ελλάδα, παρά την επιδείνωση της κατάστασης, είναι σε πολύ καλή θέση σε σχέση με τα άλλα κράτη-μέλη της Ε.Ε. τόσο ως προς τον αριθμό των θανάτων που καταγράφονται όσο και ως προς το σύνολο των θανάτων εξαιτίας της πανδημίας.
Αναλύοντας τα στοιχεία και για τους «27» καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι μόνο η Φινλανδία, η Εσθονία και η Λετονία τα πηγαίνουν καλύτερα από εμάς, σε σχέση και με τον πληθυσμό.
Αναγκαίες συγκρίσεις
Επειδή εκδηλώνεται μια προσπάθεια πολιτικής εκμετάλλευσης των δυσκολιών που αντιμετωπίζουμε, επιβάλλονται δύο επιμέρους παρατηρήσεις.
Πρώτον, η συμμετοχή της ριζοσπαστικής Αριστεράς στην εξουσία ή/και ο χαρακτηρισμός μιας κυβέρνησης ως «προοδευτικής» δεν περιορίζουν το πρόβλημα της πανδημίας.
Στην Ισπανία, όπου οι Podemos, οι «σύντροφοι» του ΣΥΡΙΖΑ, συμμετέχουν στην κυβέρνηση, ο αριθμός των θανάτων έχει ξεπεράσει τις 40.000 και αυξάνεται κατά 300-400 την ημέρα.
Στην Πορτογαλία, όπου κυβερνά η κεντροαριστερά υποστηριζόμενη κοινοβουλευτικά από την Αριστερά, έχουμε συνολικά 3.103 θανάτους και ημερήσια αύξηση της τάξης των 60-80.
Αυτοί, λοιπόν, που κάνουν «αριστερή» κριτική στην κυβέρνηση Μητσοτάκη για τις επιδόσεις της στην αντιμετώπιση της πανδημίας δεν έχουν το ηθικό και πολιτικό δικαίωμα να παραλείπουν τη σύγκριση με την Ισπανία και την Πορτογαλία, η οποία είναι σαφώς υπέρ της Ελλάδας.
Δεύτερον, στην προσπάθειά τους να μειώσουν τις επιδόσεις της κυβέρνησης Μητσοτάκη, τα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ έχουν επινοήσει τη θεωρία της… γεωγραφικής απομόνωσης της Ελλάδας, στην οποία αποδίδουν τον συγκριτικά χαμηλό αριθμό θανάτων.
Υποστηρίζουν, για παράδειγμα, ότι δεν μπορεί να συγκρίνεται το Βέλγιο –έδρα των ευρωπαϊκών θεσμών– με την Ελλάδα. Αυτή η θεωρία καταρρέει αν συγκρίνουμε τις επιδόσεις της Ελλάδας με τις πολύ χειρότερες της Πολωνίας, της Τσεχίας, της Ρουμανίας, της Ουγγαρίας και της Βουλγαρίας, οι οποίες χτυπήθηκαν ιδιαίτερα σκληρά στο δεύτερο κύμα της πανδημίας.
Όποια προσέγγιση και να επιλέξουμε, το βασικό συμπέρασμα είναι το ίδιο. Η Ε.Ε. έχει μετατραπεί ξανά σε επίκεντρο της πανδημίας. Η Ελλάδα τα πηγαίνει πολύ καλύτερα απ’ όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες, παρά τη σοβαρή επιδείνωση που παρατηρείται το τελευταίο διάστημα. Η συγκριτική μας θέση μένει ίδια, γιατί η επιδείνωση είναι ο ευρωπαϊκός κανόνας.
Το πρόβλημα της οικονομίας
Το δεύτερο κύμα της πανδημίας δεν απειλεί μόνο τη δημόσια υγεία αλλά και την ελληνική οικονομία και την προοπτική της.
Το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης αναθεωρεί συνεχώς προς το χειρότερο τις εκτιμήσεις του για την πορεία της ελληνικής οικονομίας. Με βάση το τελευταίο σενάριο που υιοθέτησαν οι κυβερνητικοί αρμόδιοι, η πτώση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) θα ξεπεράσει το 10% το 2020, ενώ η ανάκαμψη θα είναι βραδύτερη απ’ ό,τι είχε αρχικά εκτιμηθεί, με αύξηση 4,5%-5% του ΑΕΠ το 2021.
Αυτό σημαίνει ότι το 2021 θα καλυφθεί μόνο ένα μέρος του εδάφους που χάσαμε το 2020 και θα χρειαστεί, πιθανότατα, να φτάσουμε στο 2023 για να επιστρέψουμε στις οικονομικές επιδόσεις του 2019.
Αρνητική προβλέπεται η εξέλιξη και σε ό,τι αφορά το δημοσιονομικό έλλειμμα, το οποίο θα ξεπεράσει το 2020 το 10% του ΑΕΠ, ποσοστό που παραπέμπει στην κρίση του 2009-2010. Υπάρχει σοβαρή πιθανότητα, πάντως, να αποφασιστεί σε επίπεδο Ε.Ε. ότι οι δαπάνες που σχετίζονται με επιστρεπτέες προκαταβολές και απώλεια εσόδων που σχετίζεται με αναστολές φορολογικών και ασφαλιστικών υποχρεώσεων δεν θα συμπεριληφθούν στο δημοσιονομικό έλλειμμα για όσο διάστημα διαρκεί η πανδημία. Με αυτή την ευνοϊκή ρύθμιση, που θα ισχύσει για το σύνολο της Ε.Ε., μπορεί να περιοριστεί το δημοσιονομικό έλλειμμα γύρω στο 8% του ΑΕΠ.
Το δημόσιο χρέος, όμως, θα συνεχίσει την ανησυχητική ανοδική του πορεία εξαιτίας του συνδυασμού μεγάλου δημοσιονομικού ελλείμματος και πτώσης του ΑΕΠ. Το ΑΕΠ έχει ήδη υποχωρήσει στα 162-163 δισ. ευρώ, δηλαδή στα επίπεδα του 2002. Αυτό οφείλεται στην πτώση που προκαλεί η πανδημία, αλλά και στην αναθεώρηση του ΑΕΠ, στην οποία προχώρησε η ΕΛΣΤΑΤ. Μείωσε το ΑΕΠ του 2019 αλλά και όλης της τελευταίας πενταετίας κατά 3-4 δισ. ευρώ, με αποτέλεσμα να αυξηθεί ακόμη περισσότερο το δημόσιο χρέος ως ποσοστό επί του ΑΕΠ.
Προς το τέλος του χρόνου το ελληνικό Δημόσιο θα χρωστάει γύρω στα 340 δισ. ευρώ, δηλαδή 205%-206% του ΑΕΠ. Επειδή με βάση τις νέες παραδοχές θα έχουμε δημοσιονομικό έλλειμμα τουλάχιστον 3% του ΑΕΠ το 2021, το χρέος θα διατηρηθεί πάνω από το φράγμα του 200% του ΑΕΠ και αυτή τη χρονιά.
Η αναθεώρηση του βασικού σεναρίου της κυβέρνησης έχει δημιουργήσει μια εικόνα σχετικής αστάθειας και προκάλεσε τη σκληρή κριτική των κομμάτων της αντιπολίτευσης.
Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν έχει αλλάξει, εκτός από τον βαθμό αισιοδοξίας των αρμόδιων κυβερνητικών στελεχών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε επισημάνει στην εαρινή έκθεση του 2020 ότι το ελληνικό ΑΕΠ επρόκειτο να υποχωρήσει κατά 9,5% το 2020. Η Ελλάδα μαζί με την Ιταλία και την Ισπανία θα είχαν τη μεγαλύτερη πτώση εξαιτίας της εξάρτησης της οικονομίας τους από τον τουρισμό, τις μεταφορές και τις υπηρεσίες, που πλήττονται ιδιαίτερα σκληρά από την πανδημία. Σε όλες τις αναλύσεις τους οι ειδικοί της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προειδοποιούσαν ότι σε περίπτωση που εκδηλωνόταν, όπως όλοι περίμεναν, το δεύτερο κύμα της πανδημίας, θα είχαμε μία επιπλέον μείωση του ΑΕΠ στην Ευρωζώνη, και φυσικά στην Ελλάδα, της τάξης του 2%-3%.
Επομένως, φτάνουμε στο τέλος του 2020 σύμφωνα με το βασικό σενάριο που είχε παρουσιάσει από την άνοιξη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης, αντί να στηρίξει την πολιτική του στο βασικό σενάριο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, προσπάθησε να δημιουργήσει την εντύπωση ότι μπορούσε να περιορίσει την υποχώρηση του ΑΕΠ στο 2%, στο 4%, ή στο 6%, αργότερα στο 8%, και πως οι Βρυξέλλες είχαν κάνει λάθος στον υπολογισμό.
Από αυτή την άσκηση υπερβολικής αισιοδοξίας δημιουργείται τώρα η εντύπωση ότι η οικονομία πηγαίνει χειρότερα απ’ ό,τι είχε προβλεφθεί, ενώ στην πραγματικότητα εξελίσσεται σύμφωνα με το βασικό σενάριο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αξίζει να σημειωθεί ότι ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προέβλεπε ότι η ελληνική οικονομία θα είχε, εξαιτίας των διαρθρωτικών προβλημάτων της, τη μεγαλύτερη πτώση στην Ευρωζώνη, αυτό μπορεί να μη συμβαίνει. Η Ισπανία, η Ιταλία και η Γαλλία βρίσκονται αντιμέτωπες, με βάση τους υπολογισμούς των κυβερνήσεών τους, με διψήφιο ποσοστό πτώσης του ΑΕΠ το 2020.
Κατά την άποψή μου, και το νέο σενάριο της κυβέρνησης μοιάζει αισιόδοξο, εφόσον βασίζεται στην εκτίμηση ότι οι επιδόσεις του τουρισμού μας το 2021 θα ανέβουν στο 60% των επιδόσεων-ρεκόρ του 2019, από το 20% που ήταν το 2020. Δεν προβλέπω τόσο σημαντική αύξηση του τουρισμού σε σχέση με το 2020, γιατί η πανδημία θα συνεχίσει να απειλεί τη δημόσια υγεία τουλάχιστον μέχρι το επόμενο καλοκαίρι, ενώ και όταν με το καλό αφήσουμε οριστικά πίσω μας την πανδημία θα χρειαστεί αρκετός χρόνος για να επιστρέψουν πολίτες και νοικοκυριά στις παλιές τους καταναλωτικές συνήθειες.
Δύσκολη, αλλά όχι απελπιστική
Η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας είναι –εξαιτίας της πανδημίας– δύσκολη, όχι όμως απελπιστική.
Υπάρχουν αρκετά καλά νέα που οδηγούν στο ασφαλές συμπέρασμα ότι θα αντέξουμε στη μεγάλη πίεση που δεχόμαστε.
Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) έχει συμπεριλάβει την Ελλάδα στο έκτακτο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης που εφαρμόζει για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Η επικεφαλής της ΕΚΤ, Λαγκάρντ, έχει ήδη προετοιμάσει με δηλώσεις της το έδαφος για αύξηση του προγράμματος ποσοτικής χαλάρωσης και χρονική επέκτασή του μέχρι το 2022.
Με βάση αυτό το πρόγραμμα, η ΕΚΤ έχει αγοράσει ως τώρα ελληνικά ομόλογα 14 δισ. ευρώ, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της αξιοπιστίας της ελληνικής οικονομίας και στην υποχώρηση του κόστους δανεισμού.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το επιτόκιο στο δεκαετές ομόλογο του ελληνικού Δημοσίου κινείται κάτω από το 1% –σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα–, ενώ ο βραχυπρόθεσμος δανεισμός του ελληνικού Δημοσίου πραγματοποιείται με αρνητικά επιτόκια, κάτι πρωτοφανές. Η Ελλάδα ανήκει στο κλαμπ των προνομιούχων, όπου για διάφορες κατηγορίες τίτλων του Δημοσίου οι επενδυτές δέχονται να… επιβαρυνθούν για να τους αποκτήσουν.
Πρόκειται για μία βασική διαφορά σε σχέση με την προηγούμενη οικονομική κρίση, οπότε βρεθήκαμε εκτός αγορών και υποχρεωθήκαμε να υπογράψουμε σκληρά μνημόνια για να καλύψουν οι Ευρωπαίοι εταίροι τις δανειακές μας ανάγκες.
Όλοι έπεσαν έξω
Τα κόμματα της αντιπολίτευσης προσπαθούν να εκμεταλλευτούν την επιδείνωση σε ό,τι αφορά την πανδημία και την οικονομία για να αναδείξουν αυτό που θεωρούν κυβερνητικές ευθύνες και αποτυχία.
Εκμεταλλεύονται και τη δήλωση του Άδ. Γεωργιάδη ότι η κυβέρνηση έπεσε έξω στις εκτιμήσεις της για το δεύτερο κύμα της πανδημίας για να στήσουν ένα αφήγημα κυβερνητικής προχειρότητας και αστοχίας. Παραλείπουν σκόπιμα να πουν ότι οι ηγέτες των «27» έπεσαν όλοι έξω στη βασική τους εκτίμηση για το δεύτερο κύμα της πανδημίας.
Θεωρούσαν βέβαιο ότι θα εκδηλωθεί δεύτερο κύμα πανδημίας, αλλά, στηριζόμενοι στις γνώμες των ειδικών, εκτιμούσαν ότι θα εκδηλωνόταν έναν-δύο μήνες αργότερα και σε πολύ μικρότερη ένταση από αυτήν που αντιμετωπίζουμε.
Οι επιστημονικές μας γνώσεις για την πανδημία δεν είναι πλήρεις και το λάθος σε ό,τι αφορά την εκτίμηση για το δεύτερο κύμα της πανδημίας αφορά το σύνολο της Ε.Ε. και δεν προσφέρεται για πολιτική εκμετάλλευση.
Εμβόλιο και νέα στρατηγική
Η μεγάλη πρόοδος στην παρασκευή του εμβολίου από τη Pfizer και τη γερμανική BioNTech επιβάλλει κατά την άποψή μου αλλαγή στρατηγικής.
Γνωρίζουμε ότι από το καλοκαίρι του 2021 θα υπάρχουν δυνατότητες για μαζικό, ασφαλή και αποτελεσματικό εμβολιασμό του πληθυσμού. Άρα υπάρχει φως στο τούνελ της πανδημίας και πρέπει να αποφασίσουμε πώς ακριβώς θα προγραμματίσουμε τις κινήσεις μας.
Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι η οικονομία θα αφήσει οριστικά πίσω της την πανδημία προς τα τέλη του 2021, οπότε θα μπει σε μια περίοδο δυναμικής ανάκαμψης και στη συνέχεια ανάπτυξης.
Από την οριστική αντιμετώπιση της πανδημίας με τη βοήθεια του εμβολίου φαίνεται να μας χωρίζουν 9-12 μήνες. Το χρονικό διάστημα είναι σημαντικό, αν σκεφτούμε την εξαιρετικά αρνητική δυναμική που έχει αναπτυχθεί και τις οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες.
Από τη στιγμή που ξέρουμε πότε περίπου θα τελειώσει στην Ε.Ε. η δοκιμασία και γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα χρηματοδότησης της οικονομικής μας προσπάθειας, πρέπει να κάνουμε δύο κινήσεις.
Πρώτον, να κάνουμε ρεαλιστικές προγνώσεις για την πορεία των οικονομικών μεγεθών, η οποία θα είναι και στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 2021 αρκετά προβληματική.
Δεύτερον και σημαντικότερο, να εγκαταλείψουμε την πρακτική των lockdowns με βασικές ελλείψεις και να προχωρήσουμε σε αυστηρό και αποτελεσματικό lockdown διάρκειας δύο έως δυόμισι μηνών, για να θέσουμε την πανδημία υπό έλεγχο αρκετά πριν από τη διάθεση του εμβολίου στο σύνολο του πληθυσμού που απειλείται. Αν μας τρομάζει το μοντέλο της Κίνας ή της Ταϊβάν σε ό,τι αφορά το lockdown, ας πάμε σε μια παραλλαγή του μοντέλου της Αυστραλίας ή της Νέας Ζηλανδίας, χώρες με τις οποίες θεωρούμε ότι έχουμε περισσότερα κοινά σημεία.
Η άποψή μου είναι ότι δεν μπορούμε να περάσουμε 9-12 μήνες με ημίμετρα, γιατί το ανθρώπινο κόστος θα είναι τεράστιο, ενώ έχει αποδειχθεί στην πράξη ότι η οικονομία σε μια χώρα με τόσο μεγάλη εξάρτηση από τον τουρισμό και τις υπηρεσίες δεν μπορεί να λειτουργήσει σε συνθήκες πανδημίας.
Πριν από μερικές εβδομάδες οι κυβερνήσεις των «27» είχαν υιοθετήσει την άποψη ότι ένα γενικό lockdown, έστω και περιορισμένο, ήταν αδιανόητο, γιατί θα είχε απαγορευτικό κόστος για την οικονομία. Από τις στήλες της «Free Sunday» αντέτεινα ότι, ανεξάρτητα από τις πολιτικές προτιμήσεις των «27», θα πηγαίναμε σε μία προβληματική κατάσταση, χωρίς σοβαρή προστασία έναντι της πανδημίας και με προβληματική λειτουργία της οικονομίας, η οποία θα κατέληγε σε κάποιου είδους lockdown. Το συνολικό κόστος αυτής της διαδικασίας θα ήταν μεγαλύτερο από του lockdown που ήθελαν να ξορκίσουν οι ηγέτες των «27», χωρίς να είναι σε θέση να το αποτρέψουν.
Τώρα που η Ε.Ε. αρχίζει να κινείται στην κατεύθυνση που περιέγραψα, επιμένω ότι χρειαζόμαστε ένα άμεσο και αποτελεσματικό lockdown και πως το μερικό lockdown ή το λεγόμενο «lockdown-ακορντεόν», που θα ανοιγοκλείνει ανάλογα με τον αριθμό κρουσμάτων, εισαγωγών στις ΜΕΘ και θανάτων, δεν πρόκειται να μας λύσουν το πρόβλημα.
Είναι προτιμότερο να θυσιάσουμε τους επόμενους 2-3 μήνες για να θέσουμε την πανδημία υπό σχεδόν πλήρη έλεγχο και στη συνέχεια να οργανώσουμε με αυστηρούς κανόνες το σταδιακό άνοιγμα της οικονομίας και της κοινωνίας, παρά να συνεχίσουμε τους επόμενους 9-12 μήνες με τα σημερινά ημίμετρα, που δεν φαίνεται να αποδίδουν σε ελληνικό και, κυρίως, σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Οι κυβερνήσεις των «27» φοβούνται τώρα το πολιτικό κόστος από ένα γενικό και αυστηρό lockdown, αλλά, έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα, σε 3-4 εβδομάδες θα φοβούνται περισσότερο το πολιτικό κόστος από τον μεγάλο αριθμό κρουσμάτων, εισαγωγών στις ΜΕΘ και θανάτων. Καλύτερα, λοιπόν, να κινηθούμε γρήγορα για να προλάβουμε καταστάσεις και να διαμορφώσουμε τις εξελίξεις παρά να τρέχουμε πίσω από τους εφιαλτικούς αριθμούς που θα διαμορφώσει η επικίνδυνη καθυστέρηση.
