Covid-19: Στην τελική ευθεία με μεγάλο ρίσκο

Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θεωρούν ότι έχουμε μπει στην τελική ευθεία της αντιμετώπισης της πανδημίας Covid-19.

Οι επιστημονικές εκτιμήσεις διαφέρουν σε πολλά σημεία με την πολιτική βούληση των κυβερνήσεων, οι οποίες είναι λογικό να θέλουν να αφήσουν πίσω τους την πανδημία για να εφαρμόσουν την οικονομική και κοινωνική πολιτική τους.

Η άποψη των επιστημόνων

Διαφοροποιήσεις υπάρχουν και μεταξύ των επιστημόνων. Οι εκτιμήσεις όμως των περισσοτέρων είναι μέσα σε ένα πλαίσιο το οποίο συνοψίζεται ως εξής:

Πρώτον, η κατάσταση θα σταθεροποιηθεί και στη συνέχεια θα βελτιωθεί με τη βοήθεια της προόδου του εμβολιασμού και των υψηλών θερμοκρασιών του καλοκαιριού.

Δεύτερον, η βελτίωση όμως θα είναι περιορισμένη και υπό προϋποθέσεις, με αποτέλεσμα να μην υπάρξει πλήρης επιστροφή στην κανονικότητα το καλοκαίρι του 2021.

Τρίτον, δεν μπορεί να υπάρξει ασφαλής πρόγνωση των εξελίξεων, γιατί πολλά θα εξαρτηθούν από παράγοντες που μεταβάλλονται. Για παράδειγμα, η τουριστική κίνηση μπορεί να επιβαρύνει την επιδημιολογική κατάσταση, όπως το καλοκαίρι του 2020, παρά το γεγονός ότι κινήθηκε μόλις στο 20% του επιπέδου-ρεκόρ του 2019. Ένας άλλος αστάθμητος παράγοντας είναι οι πιθανές μεταλλάξεις που θα εμφανιστούν, οι οποίες μπορεί να μην αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά από τα υπάρχοντα εμβόλια.

Τέταρτον, τον χειμώνα του 2021-2022 αναμένεται ένα πιο ήπιο κύμα Covid-19, με το σκεπτικό ότι ο κορονοϊός έχει την ίδια περίπου εξέλιξη με τη λεγόμενη «ισπανική γρίπη» που ξέσπασε το 1918. Το νέο κύμα κορονοϊού μπορεί να επιβάλει έναν νέο γύρο εμβολιασμού προς τα τέλη του 2021.

Πέμπτον, οι περισσότεροι ειδικοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η πανδημία θα ολοκληρώσει τον κύκλο της το γ΄ τετράμηνο του 2022, κάπου μεταξύ Σεπτεμβρίου και Δεκεμβρίου. Στη συνέχεια ο Covid-19 θα αποκτήσει χαρακτηριστικά εποχικής λοίμωξης –ένα είδος γρίπης– που δεν θα πρέπει να αγνοούμε, αλλά και δεν θα αποτελεί μεγάλο κίνδυνο.

Έκτον, η έξαρση της πανδημίας στην Ινδία και σε άλλες χώρες οδηγεί τους ειδικούς του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) στην εκτίμηση ότι δεν θα ξεμπερδέψουμε εύκολα και γρήγορα από την πανδημία αν δεν υπάρξει αποτελεσματική απάντηση σε παγκόσμιο επίπεδο. Γι’ αυτό κερδίζει έδαφος η πρόταση για παραίτηση των φαρμακοβιομηχανιών από τα δικαιώματά τους στις πατέντες των εμβολίων, ώστε να υπάρξει σχετικά γρήγορη και φθηνή μαζική παραγωγή εμβολίων που θα καλύπτει τις ανάγκες του πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο.

Σε γενικές γραμμές, η μεγάλη δοκιμασία έχει μπει στο τελικό στάδιο, το οποίο όμως είναι άγνωστης διάρκειας και υψηλού ρίσκου.

Τα λάθη της Ε.Ε.

Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έκαναν σοβαρά λάθη εκτίμησης σε ό,τι αφορά την ένταση, τη διάρκεια και τον τρόπο αντιμετώπισης της πανδημίας.

Οι περισσότερες κυβερνήσεις υιοθέτησαν τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2020 μια αρκετά χαλαρή στάση σε σχέση με το πρόβλημα, με αποτέλεσμα να μεγαλώσει το κόστος σε ανθρώπινες ζωές και σε ό,τι αφορά τη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας.

Στην πρώτη φάση της πανδημίας η Ελλάδα αποτέλεσε βασική εξαίρεση του ευρωπαϊκού κανόνα. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη κινήθηκε γρήγορα και αποφασιστικά για να προστατεύσει τη δημόσια υγεία. Έκανε τη διαφορά στον αριθμό των θανάτων σε σχέση με τον πληθυσμό και απέσπασε εγκωμιαστικά σχόλια.

Από τον Μάιο-Ιούνιο άρχισε μια φάση χαλάρωσης των περιοριστικών μέτρων στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα, με το σκεπτικό ότι τα χειρότερα είχαν περάσει και πως έπρεπε να λειτουργήσει, σε κάποιον βαθμό, το τουριστικό καλοκαίρι, το οποίο παίζει σημαντικό ρόλο στις οικονομίες του Νότου.

Τα πράγματα αποδείχθηκαν πιο δύσκολα απ’ ό,τι είχε αρχικά υπολογιστεί. Το καλοκαιρινό άνοιγμα έδωσε σιγά-σιγά νέα δυναμική στην πανδημία και από τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 2020 πολλές χώρες της Ε.Ε. –μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα– άρχισαν να αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες.

Υπήρξε μια άτυπη συνεννόηση σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για να αντιμετωπιστούν οι δυσκολίες με «έξυπνα» και στοχευμένα μέτρα και να αποφευχθεί ένα γενικό αυστηρό lockdown, το οποίο θα δημιουργούσε ανυπέρβλητα προβλήματα στην οικονομία και μεγάλες εντάσεις στην κοινωνία.

Επικράτησε η λογική των μέτρων-ακορντεόν –άλλοτε αυστηρά, άλλοτε πιο χαλαρά– ανάλογα με την πορεία των δεικτών της πανδημίας, τα νέα κρούσματα, τη μεταδοτικότητα, την κατάσταση στις ΜΕΘ και τον αριθμό των θανάτων.

Με το πέρασμα του χρόνου φάνηκε ότι τα μέτρα-ακορντεόν δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικά, ενώ ήταν ανοιχτά σε πολιτικές πιέσεις και ερμηνείες.

Παίχτηκε ένα σκληρό πολιτικό παιχνίδι, με διάφορες πολιτικές δυνάμεις –κυρίως της άκρας Δεξιάς και σε μικρότερο βαθμό της ριζοσπαστικής Αριστεράς– να αμφισβητούν την αναγκαιότητα των περιοριστικών μέτρων και της σχετικής κοινωνικής πειθαρχίας. Οι κυβερνήσεις αντέδρασαν με τη λεγόμενη διαχείριση του πολιτικού κόστους, η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις ανέβασε το κόστος σε ανθρώπινες ζωές στη διαχείριση της πανδημίας.

Με τον τρόπο που λειτούργησε το πολιτικό σύστημα στην Ε.Ε., οι κυβερνήσεις πέρασαν σε πρόωρη χαλάρωση των μέτρων, σε μια προσπάθεια να περιορίσουν το πολιτικό κόστος, και γι’ αυτό επένδυσαν όλες τις ελπίδες τους στην αποτελεσματικότητα του εμβολιαστικού προγράμματος.

Στρατηγικής σημασίας

Το μεγαλύτερο λάθος των ευρωπαϊκών θεσμών και των κυβερνήσεων είναι ότι δεν κατάλαβαν έγκαιρα τον ρόλο που θα έπαιζε η πανδημία στην αναδιάταξη της παγκόσμιας οικονομίας και στην αλλαγή του παγκόσμιου συσχετισμού δυνάμεων.

Κυβερνήσεις και κόμματα ουσιαστικά συμφώνησαν ότι δεν υπήρχε περίπτωση να αντιμετωπιστεί η πανδημία με την αυστηρότητα που χαρακτήρισε την πολιτική που εφάρμοσαν η Κίνα και άλλες χώρες, όπως η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία, η Σιγκαπούρη, η Νότια Κορέα, το Βιετνάμ και η Ταϊβάν.

Με τον τρόπο αυτόν μετέτρεψαν την πανδημία σε καταλύτη της μετατόπισης του κέντρου βάρους του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος προς την Κίνα, την Αυστραλία και χώρες της Άπω Ανατολής.

Η Κίνα αναπτύχθηκε με ρυθμό 2% το 2020, ενώ το ΑΕΠ στην Ε.Ε. των «27» γνώρισε πτώση μεγαλύτερη του 6%. Το α΄ τρίμηνο του 2021 η αύξηση του ΑΕΠ ήταν της τάξης του 18% στην Κίνα, ενώ στην Ε.Ε. σημείωσε μικρή υποχώρηση.

Δεν είναι μόνο η οικονομική διαφορά σε βάρος της Ε.Ε. αλλά και η σύγκριση της υγειονομικής κατάστασης. Οι χώρες που αναφέραμε νίκησαν την πανδημία προτού καν αναπτύξουν το εμβολιαστικό τους πρόγραμμα, ενώ η Ε.Ε. απέτυχε στην αντιμετώπιση της πανδημίας και υποχρεώθηκε να επενδύσει όλες τις ελπίδες της στο εμβολιαστικό πρόγραμμα. Αυτό έγινε παρά τις προειδοποιήσεις του ΠΟΥ ότι τα εμβόλια αποτελούν εξαιρετικά καλό «εργαλείο» στην αντιμετώπιση της πανδημίας, αλλά δεν μπορούν να προσφέρουν από μόνα τους τη λύση στο πρόβλημα.

Τις τρεις χειρότερες επιδόσεις στην Ε.Ε. στο σύνολο της περιόδου της πανδημίας έχουν η Ουγγαρία, η Τσεχία και η Βουλγαρία. Στις αρχές Μαΐου 2021 (6/5 Statista) είχαν καταγράψει αντίστοιχα 2.883 θανάτους από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους, 2.762 και 2.404.

Στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και στη Γαλλία –χώρες του ευρωπαϊκού Νότου– οι θάνατοι από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους ήταν αντίστοιχα 2.023, 1.668, 1.653 και 1.550.

Πολύ καλύτερες είναι οι επιδόσεις χωρών όπως η Γερμανία, η Ελλάδα, η Ιρλανδία και η Ολλανδία, που κατέγραψαν την ίδια περίοδο 1.012, 1.004, 994 και 980 θανάτους από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους.

Οι ευρωπαϊκές επιδόσεις είναι απαράδεκτες με τα κριτήρια των χωρών που αντιμετώπισαν αποτελεσματικά την πανδημία. Στην Ιαπωνία οι θάνατοι από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους ήταν 83, στην Αυστραλία 35,8, όπως και στη Νότια Κορέα, στη Σιγκαπούρη 5,4, στη Νέα Ζηλανδία 5,2, στην Κίνα 3,4 και στο Βιετνάμ 0,36.

Η σύγκριση γίνεται εφιαλτική για την Ε.Ε. αν μελετήσουμε τα στοιχεία του τελευταίου επταημέρου (τέλη Απριλίου - αρχές Μαΐου 2021) σε ό,τι αφορά τον αριθμό των θανάτων από Covid-19 ανά εκατομμύριο κατοίκους.

Στην Ε.Ε. η βελτίωση είναι σταδιακή και παρατηρούνται ενδιαφέρουσες ανακατατάξεις, μία από τις οποίες είναι η συγκριτικά κακή επίδοση της Ελλάδας. Αντίθετα, στις χώρες που αναφέραμε, με τη μερική εξαίρεση της Ιαπωνίας και της Νότιας Κορέας, το πρόβλημα μοιάζει να ανήκει οριστικά στο παρελθόν.

Τις τρεις χειρότερες επιδόσεις σε ό,τι αφορά τον αριθμό των θανάτων από Covid-19 στη διάρκεια του τελευταίου επταημέρου στην Ε.Ε. είχαν η Ουγγαρία με 83,4, η Κροατία με 67,6 και η Βουλγαρία με 58.

Η Ελλάδα, με 41,9 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους από κορονοϊό το ίδιο διάστημα, έχει την 5η χειρότερη επίδοση στην Ε.Ε. Αντίθετα, στο σύνολο της περιόδου της πανδημίας με 1.004 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους έχει την 9η καλύτερη επίδοση μεταξύ των «27», με πολύ μικρή διαφορά από την 7η Ιρλανδία και την 8η Ολλανδία. Επομένως, στο σύνολο της περιόδου της πανδημίας η βαθμολογία μας είναι πολύ καλή, αλλά παρατηρείται υποχώρηση της θέσης μας, ιδιαίτερα το 2021.

Οι ενδοευρωπαϊκές συγκρίσεις δείχνουν ότι παίζουμε σε κατώτερη κατηγορία σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της πανδημίας. Την εβδομάδα που έληξε στις 6 Μαΐου 2021 η Ιαπωνία είχε 2,7 θανάτους από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους, η Νότια Κορέα 0,44 και η Σιγκαπούρη 0,18. Απόλυτη η επιτυχία της Αυστραλίας, της Νέας Ζηλανδίας, της Κίνας και του Βιετνάμ με μηδέν θανάτους από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους στη διάρκεια της τελευταίας εβδομάδας.

Μεγάλη απόσταση

Η Ελλάδα έχει να καλύψει μεγάλη απόσταση για να βελτιώσει την επιδημιολογική της κατάσταση και στη συνέχεια να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, παρά τις πρόσθετες δυσκολίες που συνδέονται με το άνοιγμα της οικονομίας, της κοινωνίας και φυσικά του τουρισμού.

Αναφέρω ενδεικτικά ότι στις 5 Μαΐου 2021 καταγράφηκαν στην πατρίδα μας 96 θάνατοι από τον Covid-19 και ο ημερήσιος μέσος όρος της προηγούμενης εβδομάδας ήταν 75 θάνατοι. Αν δούμε τα στοιχεία για την 5η Μαΐου 2020 (Statista), είχαμε μηδέν θανάτους το τελευταίο 24ωρο και ημερήσιο μέσο όρο για το προηγούμενο επταήμερο έναν θάνατο.

Αυτό σημαίνει ότι το 2020 ήμασταν σε εξαιρετικά καλή κατάσταση όταν προγραμματίζαμε το άνοιγμα του τουρισμού. Στις 13 Ιουνίου 2020, οπότε ο πρωθυπουργός κ. Μητσοτάκης κήρυξε επίσημα την έναρξη της τουριστικής περιόδου από τη Σαντορίνη, είχαμε μηδέν θανάτους το τελευταίο 24ωρο και μηδέν θανάτους το τελευταίο επταήμερο. Αποτελούσαμε πράγματι τον ασφαλή προορισμό που διαφημίζαμε.

Την ίδια άψογη επιδημιολογική εικόνα είχαμε την 1η Ιουλίου του 2020 με μηδέν θανάτους το τελευταίο 24ωρο και μηδέν θανάτους το τελευταίο επταήμερο.

Την 1η Αυγούστου 2020 είχαμε μηδέν θανάτους το τελευταίο 24ωρο και ημερήσιο μέσο όρο για το τελευταίο επταήμερο έναν θάνατο. Τέλος, την 1η Σεπτεμβρίου του 2020 τα στοιχεία άρχισαν να δείχνουν μετρήσιμη επιβάρυνση της επιδημιολογικής κατάστασης, λόγω τουρισμού και καλοκαιρινής χαλάρωσης. Πέντε θανάτους το τελευταίο 24ωρο και ημερήσιο μέσο όρο του τελευταίου επταημέρου τέσσερις θανάτους.

Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία η βάση εκκίνησης σε ό,τι αφορά την επιδημιολογική κατάσταση στο άνοιγμα του τουρισμού, γιατί θα υπάρξει, αναπόφευκτα, επιβάρυνση.

Έχει επίσης σημασία η σύγκριση της κατάστασης στην Ελλάδα με την κατάσταση σε ανταγωνιστικούς τουριστικούς προορισμούς. Με βάση τα στοιχεία που αναφέραμε (Statista), η Ελλάδα είχε 41,9 θανάτους από Covid-19 ανά εκατομμύριο κατοίκους το επταήμερο που προηγήθηκε της 6ης Μαΐου 2021, με τους ανταγωνιστικούς προορισμούς της Ιταλίας να είναι στους 24,2 θανάτους, της Γαλλίας στους 20,3, της Κύπρου στους 15,8, της Ισπανίας στους 10,3 και της Πορτογαλίας στους 0,88.

Η Τουρκία –η ακρίβεια των στοιχείων της οποίας αμφισβητείται έντονα– ανέφερε 25,7 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους στη διάρκεια του τελευταίου επταημέρου. Ο μόνος ανταγωνιστικός τουριστικός προορισμός με χειρότερες επιδόσεις είναι η Κροατία με 67,6 θανάτους από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους το τελευταίο επταήμερο.

Η σημασία του εμβολιασμού

Τα στοιχεία δείχνουν ότι έχουμε χάσει το υγειονομικό πλεονέκτημα που είχαμε στον τουρισμό το 2020 και θα πρέπει να δουλέψουμε συστηματικά για να το ανακτήσουμε μέχρι την έναρξη της τουριστικής περιόδου, προς τα μέσα ή τα τέλη Ιουνίου, ή τουλάχιστον να περιορίσουμε δραστικά το συγκριτικό μειονέκτημά μας.

Το εμβολιαστικό πρόγραμμα επιταχύνεται στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα και, αν και δεν αποτελεί την απόλυτη λύση, σίγουρα θα οδηγήσει στην άμεση και δραστική βελτίωση της κατάστασης.

Για να αυξήσουμε τις πιθανότητες επιτυχίας της προσπάθειας που κάνουμε θα πρέπει να ανεβάσουμε εντυπωσιακά τα ποσοστά εμβολιασμού στις μεγαλύτερες ηλικίες.

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι άνω των 80 ετών στη χώρα μας έχουν εμβολιαστεί μόνο σε ποσοστό 62,8%, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 86,2% στην Ιταλία, 92,9% στην Πορτογαλία και 100% στην Ισπανία και στην Ιρλανδία.

Επίσης, στις ηλικίες 70-79 ετών το ποσοστό εμβολιασμού στη χώρα μας είναι 63,4%, με την Ιταλία να υστερεί ελαφρά, στο 62,6%. Όμως στην Ισπανία το ποσοστό είναι ήδη 74,1%, στην Πορτογαλία 76,3% και στην Ιρλανδία 97,6%.

Εξαιρετικά χαμηλό είναι το ποσοστό εμβολιασμού στην Ελλάδα στις ηλικίες 60-69 ετών, με μόλις 45,3%. Ακόμη χειρότερη η κατάσταση στην Ιρλανδία με 41,6%, στην Ιταλία με 32,5% και στην Πορτογαλία με 30,1%. Κάπως καλύτερα η Ισπανία, με ποσοστό εμβολιασμού στους 60-69 ετών με 49,2%.

Επειδή είμαστε μια χώρα που χαρακτηρίζεται από δημογραφική γήρανση, έχει μεγάλη σημασία να ανεβάσουμε τα ποσοστά εμβολιασμού στους άνω των 60 ετών. Δικαιολογίες του τύπου «είναι ανήμποροι» ή «δεν μπορούν να μετακινηθούν» καλύπτουν ένα ποσοστό των συμπολιτών μας. Δεν εξηγούν όμως πλήρως την τεράστια υστέρησή μας στον εμβολιασμό των άνω των 70 ετών.

Η κατάσταση που επικρατεί στην Ουγγαρία –η οποία συνδυάζει τις χειρότερες επιδόσεις στο σύνολο της περιόδου της πανδημίας με τις χειρότερες επιδόσεις στην Ε.Ε. στη διάρκεια του τελευταίου επταημέρου– με το υψηλότερο ποσοστό εμβολιασμού μεταξύ των «27» προκαλεί δικαιολογημένο προβληματισμό. Ενισχύει τη θέση του ΠΟΥ, σύμφωνα με την οποία τα αποτελεσματικά περιοριστικά μέτρα είναι αναγκαία, ανεξάρτητα από τον εμβολιασμό. Άλλωστε οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι όσο μεγαλύτερη είναι η διασπορά του ιού στην κοινωνία κατά τη διάρκεια του εμβολιαστικού προγράμματος, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα για μεταλλάξεις που μπορεί να περιορίσουν την αποτελεσματικότητα του εμβολίου. Η κατάσταση στην Ουγγαρία ίσως οφείλεται, ως έναν βαθμό, στο μείγμα των εμβολίων που προτίμησε η κυβέρνηση Όρμπαν στην προσπάθειά της να στείλει το μήνυμα της μερικής αυτονόμησης από τις επιλογές της Ε.Ε.

Τέλος, μια άλλη πρόκληση για την Ελλάδα είναι οι τουρίστες από τις βαλκανικές χώρες, ορισμένες από τις οποίες υστερούν σε αυτή τη φάση στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Στη διάρκεια του επταημέρου που προηγήθηκε της 6ης Μαΐου 2021, στη Βουλγαρία καταγράφηκαν 58 θάνατοι από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη 67,8 και στη Βόρεια Μακεδονία 95! Αντίθετα, σχετική ύφεση εμφανίζει η πανδημία στη Σερβία, ενώ το τελευταίο διάστημα είναι εντυπωσιακά καλές οι επιδόσεις σε Αλβανία και Κόσοβο ύστερα από μια περίοδο έξαρσης.

Το βασικό συμπέρασμα από την αντιμετώπιση της πανδημίας στη χώρα μας είναι ότι πήγαμε εξαιρετικά καλά στην πρώτη φάση, όταν φύγαμε μπροστά και ως έναν βαθμό αυτονομηθήκαμε από τους Ευρωπαίους εταίρους, ακολουθώντας αυστηρότερη και αποτελεσματικότερη πολιτική.

Στη συνέχεια δεν είχαμε ολοκληρωμένη πολιτική επιστροφής στην κανονικότητα με μαζικά και στοχευμένα μοριακά τεστ και πλήρη καταγραφή των νέων κρουσμάτων και ιχνηλάτησή τους. Κινηθήκαμε στο γενικό ευρωπαϊκό πλαίσιο των μέτρων-ακορντεόν και της ολοένα μεγαλύτερης εξάρτησης από το εμβολιαστικό πρόγραμμα, με επιδόσεις κατώτερες του ευρωπαϊκού μέσου όρου.

Είναι φανερό ότι εκτός από το καλά οργανωμένο εμβολιαστικό πρόγραμμα χρειαζόμαστε φρέσκες ιδέες και να καταβάλουμε μεγαλύτερη προσπάθεια για να καλύψουμε το χαμένο έδαφος και να επαναλάβουμε τη μεγάλη επιτυχία της πρώτης φάσης.