Η κοινωνία στο όριο

Η δημόσια συζήτηση εξαντλείται συνήθως στην κατάσταση και την προοπτική της οικονομίας. Παρά τα σημαντικά προβλήματα και την αβεβαιότητα που συνδέεται με την πανδημία, όλα δείχνουν ότι το δεύτερο εξάμηνο του 2021 η ελληνική οικονομία θα μπει σε μία ανοδική φάση, η οποία θα διαρκέσει τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 2026.

Στην Επιτροπή Οικονομικής και Νομισματικής Πολιτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επικρατεί κλίμα αισιοδοξίας λόγω των διαβεβαιώσεων από κορυφαίους οικονομικούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα η πρόεδρος της ΕΚΤ, Λαγκάρντ, ότι τα πράγματα θα εξελιχθούν προς τη σωστή κατεύθυνση.

Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν η επερχόμενη οικονομική ανάκαμψη θα βοηθήσει την ελληνική κοινωνία να ανασυντάξει τις δυνάμεις της και να ενισχύσει τη συνοχή της. Στη διάρκεια της κρίσης που ξεκίνησε το 2009-2010, η Ελλάδα έχασε το 30% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) της, με αποτέλεσμα να έχει σήμερα κατά κεφαλήν ΑΕΠ ίσο με τα δύο τρίτα του ευρωπαϊκού μέσου όρου.

Πίσω από τους αριθμούς της οικονομίας βρίσκονται εκατομμύρια πολίτες, που είδαν το βιοτικό τους επίπεδο να πέφτει και την κοινωνική τους κατάσταση να χειροτερεύει. Βρίσκεται επίσης μία κοινωνία που έχασε κατακτήσεις δεκαετιών και δεν ξέρει πώς ακριβώς να οργανώσει τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος.

Δημογραφική πτώση

Η περιγραφή της κοινωνικής κατάστασης στην Ελλάδα ξεκινάει υποχρεωτικά από το δημογραφικό. Οι τάσεις ήταν αρνητικές και ο συνδυασμός οικονομικής κρίσης και στη συνέχεια κρίσης της πανδημίας επιτάχυνε τις αρνητικές εξελίξεις.

Βρισκόμαστε πλέον αντιμέτωποι με μία απόλυτη μείωση του πληθυσμού, της τάξης των 40.000 ως 60.000 τον χρόνο, και επιταχυνόμενη δημογραφική γήρανση.

Οι συνέπειες είναι φοβερές για την οικονομία και την κοινωνία στο σύνολό της. Οι προγνώσεις των διεθνών οργανισμών στηρίζονται στη βασική εκτίμηση ότι, μόλις τελειώσουν τα κονδύλια του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης, η ελληνική οικονομία θα επιστρέψει σε ασθενικούς ρυθμούς ανάπτυξης, εξαιτίας κυρίως του δημογραφικού. Παράλληλα, αναπτύσσεται η λεγόμενη μάχη των γενεών, με τους γηραιότερους να προασπίζονται προνόμια και δικαιώματα μιας περασμένης εποχής και να μην αφήνουν δημοσιονομικό, οικονομικό χώρο στη νέα γενιά.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι πολιτικές εξελίξεις κρίνονται κυρίως από τους συνταξιούχους, με τους νέους να έχουν τάση φυγής από την πολιτική.

Οι νέοι στο περιθώριο

Τα κυβερνητικά στελέχη διαπιστώνουν σε κάθε ευκαιρία ότι η απήχηση της ΝΔ στους νέους κάτω των 34 ετών είναι περιορισμένη. Αυτό δεν σημαίνει ότι υποστηρίζουν με δυναμικό τρόπο τα κόμματα της αντιπολίτευσης, είναι φανερό όμως ότι έχουν γυρίσει την πλάτη στο κόμμα της εξουσίας.

Κατά τη διάρκεια της περασμένης δωδεκαετίας κλιμακώθηκε η φυγή των νέων από τη χώρα και από την πολιτική.

Έχει δημιουργηθεί μια γενιά της κρίσης, η οποία ξεκίνησε σε πλαίσιο ενισχυμένης προστασίας από την οικογένεια και το Δημόσιο και τα παρακλάδια του, για να βρεθεί στη συνέχεια εντελώς ακάλυπτη.

Οι πρωτοβουλίες των κυβερνήσεων δεν επηρεάζουν την αρνητική δυναμική που εκδηλώνεται σε βάρος της νεολαίας. Επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ κυριάρχησε η μερική απασχόληση σε ό,τι αφορά τις νέες θέσεις εργασίας, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η λεγόμενη γενιά των 360 ευρώ. Η κυριαρχία της μερικής απασχόλησης συνεχίζεται και επί κυβέρνησης ΝΔ, ενώ έχουν προστεθεί νέα κοινωνικά βάρη για τους νέους, ιδιαίτερα σε αυτούς που απασχολούνται στην ψηφιακή οικονομία με την ευρύτερη έννοια του όρου. Στερούνται πλέον βασικών κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως είναι η πληρωμένη άδεια και η συμμετοχή τους στο ασφαλιστικό-συνταξιοδοτικό σύστημα.

Κάθε τόσο η κυβέρνηση ανακοινώνει μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες, οι οποίες αφορούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και τους νέους. Αλλαγές σε εργασιακά θέματα, προσπάθεια βελτίωσης των ΑΕΙ, αναδιοργάνωση των σχολείων και άλλα.

Με βάση τα αποτελέσματα των σχετικών δημοσκοπήσεων, η αντίδραση των νέων είναι από επιφυλακτική έως αρνητική. Πολλοί θεωρούν ότι τα κυβερνητικά μέτρα δεν θα επηρεάσουν ουσιαστικά την κατάσταση, ενώ υπάρχουν και αυτοί που τα αξιολογούν αρνητικά.

Δεν διακρίνεται στον οικονομικό και κοινωνικό ορίζοντα μια σημαντική αλλαγή που θα μπορούσε να κάνει τους νέους να επιστρέψουν στη χώρα και στην πολιτική.

Η απειλή του σκοταδισμού

Η πανδημία ανέδειξε διεθνώς –αλλά και στην Ελλάδα– τις κοινωνικές δυνάμεις του σκοταδισμού. Στην πατρίδα μας δεν είναι οργανωμένες, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία ή την Ολλανδία, κάνουν όμως μεγάλη ζημιά σε μια περίοδο που πρέπει να αξιοποιήσουμε όλο το δυναμικό της κοινωνίας και να αντιμετωπίσουμε ενωμένοι την πολυδιάστατη κρίση.

Ο σκοταδισμός αναδεικνύεται σε αυτή τη φάση μέσα από τις θεωρίες συνωμοσίας και το αντιεμβολιαστικό κίνημα. Σκοταδιστές είναι οι ιερείς οι οποίοι θεωρούν ότι δεν υπάρχει η απειλή της πανδημίας, ή μπορεί να αντιμετωπιστεί με την πίστη. Σκοταδιστές είναι διάφοροι «λεβέντες» στην Κρήτη και άλλες περιοχές της πατρίδας μας, που ακολουθούν στο θέμα του εμβολιασμού γραμμή Πολάκη. Περιμένουν για να δουν και όσο περιμένουν αναβάλλεται η δημιουργία του τείχους ανοσίας για την προστασία της δημόσιας υγείας. Από την πλευρά της, η πανδημία και οι μεταλλάξεις του κορονοϊού εξελίσσονται δυναμικά σε παγκόσμιο επίπεδο χωρίς να περιμένουν…

Εκτιμάται ότι ένα 15% ως 20% του πληθυσμού βρίσκεται υπό την επιρροή σκοταδιστών διαφορετικών τύπων, με αποτέλεσμα να λειτουργούν σαν «φρένο» στην αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης. Αν δεν αφήσουμε όμως οριστικά πίσω μας την πανδημία, είναι πρακτικά αδύνατον να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά την οικονομική και κοινωνική κρίση.

Η ζημιά είναι τεράστια, γιατί η Ελλάδα ανήκει στον κλειστό κύκλο των υπερ-προνομιούχων του πλανήτη, οι οποίοι έχουν στη διάθεσή τους τα πιο αποτελεσματικά εμβόλια χωρίς ποσοτικό περιορισμό. Η οργάνωση του εμβολιαστικού προγράμματος από την κυβέρνηση και τους αρμόδιους είναι υποδειγματική και αυτό αναγνωρίζεται από την ευρύτερη κοινή γνώμη, αλλά και διεθνώς. Έχουμε λοιπόν τις προϋποθέσεις να αντιμετωπίσουμε την απειλή, αλλά δυσκολευόμαστε γιατί διάφοροι δεν θέλουν να εμβολιαστούν, γιατροί και νοσηλευτές αποφεύγουν τη βασική τους υποχρέωση προς τους ασθενείς, διάφοροι συνδικαλιστές στέκονται εμπόδιο στην πρόοδο του εμβολιασμού προβάλλοντας απίθανα προσχήματα.

Μαζικά στο περιθώριο

Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας αλλοιώθηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης που ξεκίνησε το 2009-2010 εξαιτίας της μαζικής περιθωριοποίησης εκατομμυρίων συμπολιτών μας.

Οι αλλεπάλληλες χρεοκοπίες του ελληνικού Δημοσίου και των τραπεζών συνδυάστηκαν με την πανδημία για να οδηγήσουν πάρα πολλούς σε οικονομικό και επαγγελματικό αδιέξοδο και στη συνέχεια στο κοινωνικό περιθώριο.

Παρά τα όσα λέγονται, δεν υπάρχει δεύτερη ευκαιρία για τους περισσότερους από αυτούς. Είναι φορτωμένοι χρέη και προσωπικά και οικογενειακά επαγγελματικά αδιέξοδα. Η συζήτηση που γίνεται για τη λεγόμενη δεύτερη ευκαιρία δεν έχει σχέση με την επαγγελματική και κοινωνική επανένταξή τους –που έπρεπε να είναι το ζητούμενο– αλλά με τη ρύθμιση των χρεών τους, τα οποία αποδεδειγμένα δεν μπορούν να πληρώσουν.

Με βάση διεθνείς αναλύσεις, η πανδημία περιόρισε τον αριθμό αυτών που έχουν απασχόληση, αλλά και τον αριθμό αυτών που διεκδικούν θέσεις εργασίας. Δυστυχώς, η Ελλάδα είναι πολύ ψηλά και σε αυτή την αρνητική στατιστική.

Με το δημογραφικό πρόβλημα να παρουσιάζει τάσεις ραγδαίας επιδείνωσης, τη νεολαία στριμωγμένη και εκατομμύρια συμπολίτες μας κοινωνικά περιθωριοποιημένους εξαιτίας των συνεπειών της κρίσης, περιορίζεται δραστικά το δυναμικό για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των προβλημάτων και την αναγκαία υπέρβαση.

Η κοινωνική περιθωριοποίηση συνδυάζεται με μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ περιοχών των αστικών κέντρων, Αθήνας και υπόλοιπης Ελλάδας, περιοχών που στηρίζονται στον τουρισμό και περιοχών που στηρίζονται περισσότερο στην εσωτερική αγορά, αστικών κέντρων της περιφέρειας και της πρωτεύουσας.

Είναι πολύ δύσκολο να αποκτήσει η οικονομική πολιτική την κοινωνική αλλά και την περιφερειακή διάσταση που χρειάζεται η χώρα. Τα κονδύλια είναι σημαντικά, δεν είναι όμως απεριόριστα και δεν υπάρχει δυναμική στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας, ούτε φυσικά διοικητική και αυτοδιοικητική παράδοση για να αντιμετωπιστούν με επιτυχία τόσο σύνθετα θέματα.

Η έξαρση της εγκληματικότητας

Το τελευταίο διάστημα, η κοινωνία βρίσκεται αντιμέτωπη με την έξαρση της εγκληματικότητας, η οποία έχει αποκτήσει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Το έγκλημα στα Γλυκά Νερά έδειξε πώς η βία έχει μπει στην οικογενειακή ζωή και ότι άτομα «υπεράνω υποψίας» μπορεί να φτάσουν σε απίθανες ακρότητες.

Παράλληλα, το οργανωμένο έγκλημα αναπτύσσεται με μία ψυχρή δολοφονική λογική. Οι «μαφίες» μπορεί να είναι ελληνικές, ελληνοποιημένες ή και εισαγόμενες. Σημασία όμως έχει ότι αποτελούν πλέον κομμάτι της καθημερινής μας ζωής. Δεν πρόκειται για απλό ξεκαθάρισμα λογαριασμών μεταξύ εγκληματιών, αλλά προσπάθεια των παράνομων κυκλωμάτων να ελέγξουν μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς μας σε επίπεδο γειτονιάς. Τους όρους που θα λειτουργήσουν συγκεκριμένα καταστήματα, το πώς θα οργανωθεί το λαθρεμπόριο και η παραοικονομία, τι είδους «προστασία» θα δοθεί και σε ποιους, πώς θα αναπτυχθεί η διακίνηση ναρκωτικών και η εκμετάλλευση ανθρώπων, κυρίως γυναικών.

Η κυβέρνηση και η ΕΛ.ΑΣ. προσπαθούν να οργανώσουν την πάταξη της εγκληματικότητας σε νέα βάση. Η προσπάθειά τους όμως δυσχεραίνεται εξαιτίας των κοινωνικών αλλαγών που έχουν μεσολαβήσει.

Νέα πρότυπα

Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται διχασμός στο εσωτερικό της Ε.Ε. γύρω από τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνικής ζωής και των προσωπικών επιλογών.

Σε γενικές γραμμές, οι πρώην ανατολικές χώρες υποστηρίζουν με δυναμισμό παραδοσιακές αξίες, όπως είναι η οικογένεια, ενώ χώρες της «Δυτικής» Ευρώπης, όπως είναι η Γερμανία, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο, δίνουν προτεραιότητα στις προσωπικές επιλογές. Χώρες του Νότου, όπως είναι η Ιταλία και η Ελλάδα, βρίσκονται σε μία ενδιάμεση κατάσταση και προσπαθούν να στηρίξουν την οικογένεια χωρίς να κλείσουν την πόρτα στην ελευθερία των επιλογών.

Δημιουργείται ένα κλίμα κοινωνικής αστάθειας και αμφισβήτησης. Η πλειοψηφία που στηρίζει παραδοσιακές επιλογές και προσπαθεί να προστατεύσει την οικογένεια σε περίοδο κρίσης αισθάνεται ότι οι νέου τύπου επιλογές δεν την αφορούν. Από την άλλη, υπάρχει μία δυναμική μειοψηφία, η οποία δίνει τον δικό της αγώνα για να διευρύνει τον προσωπικό και κοινωνικό της χώρο.

Έτσι, εκτός από τα ζητήματα που δημιουργεί η πολυδιάστατη κοινωνική κρίση, έχουμε και τις δυσκολίες που συνδέονται με την κοινωνική μετάβαση που βρίσκεται σε εξέλιξη.

Θεωρώ ότι η κοινωνική κρίση είναι πιο σύνθετη και επικίνδυνη από την οικονομική. Πρέπει να βρούμε τρόπο, ώστε η κοινωνική αποδυνάμωση να μη σταθεί εμπόδιο στην ανάκαμψη και, στη συνέχεια, στην ανάπτυξη της οικονομίας. Πρέπει επίσης να φροντίσουμε ώστε η διαφαινόμενη σημαντική άνοδος της οικονομίας να ανεβάσει και την κοινωνία μας.