Οι ζωές των άλλων

Η ενασχόληση με τη ζωή, με τις συμπεριφορές ή με τις απόψεις των διπλανών μας είναι τεκμηριωμένα ελκυστική για τους περισσότερους από εμάς. Ο γείτονας που καταγράφει τις καθημερινές συνήθειές μας πίσω από τις κουρτίνες του, ο συνάδελφος που επιδιώκει να ενημερώνεται για το δικό μας χαρτοφυλάκιο πελατών, ο φίλος που ζητά λεπτομέρειες για μια προσωπική γνωριμία μας, αποδεικνύουν την εγγενή τάση των ανθρώπων να εστιάζουν την προσοχή τους στις επιλογές των άλλων. 

Στο πεδίο της πολιτικής συμπεριφοράς η τάση αυτή παίρνει τη μορφή της ασύμμετρης ενασχόλησης του καθενός με την ψήφο των άλλων. Οι «βολεμένοι» της πράσινης δεκαετίας του 1980, οι «προδότες γερμανοτσολιάδες» που στήριξαν τις πρώτες κυβερνήσεις των μνημονίων ή οι «ανόητοι ιδεοληψίες» της πρώτης αριστερής διακυβέρνησης αποτελούν τα κεντρικά λεκτικά σχήματα –όλα αρνητικά φορτισμένα και με προφανές σημείο αναφοράς τούς άλλους και όχι εμάς– των δημόσιων συζητήσεων για τις ερμηνείες των εκλογικών αποτελεσμάτων στη χώρα. 

Έχουμε όμως αλήθεια το δικαίωμα να ασχολούμαστε και πολύ περισσότερο να εκφράζουμε τη δική μας κριτική για τις «ζωές των άλλων»; Και, κατά δεύτερον, πόσο χρήσιμο είναι κάτι τέτοιο, ανεξαρτήτως του δικαιώματος της έκφρασής μας;

Προσωπικά, διαχωρίζω πάντα τους ανθρώπους μεταξύ εκείνων που αντιλαμβάνονται τη διατύπωση της γνώμης τους για τις επιλογές των άλλων ως δικαίωμα και εκείνους που, ακόμα κι αν έχουν διαμορφωμένη εικόνα για τις επιλογές αυτές, κάτι που είναι δύσκολο εκ των πραγμάτων, σιωπούν. Και προτιμώ τους δεύτερους.

Τα επιχειρήματα των πρώτων περί της ελευθερίας έκφρασης καταρρίπτονται εύκολα στη βάση αντεπιχειρημάτων περί της παραβίασης της ιδιωτικότητας των επιλογών και τότε οι πρώτοι καταφεύγουν στην προβολή του επιχειρήματος της ευθύτητας. Η εισβολή στον προσωπικό χώρο του άλλου βαπτίζεται ντομπροσύνη και τελικά εξαγνίζεται στο όνομα της ειλικρινούς έκφρασης των σκέψεών μας. 

Όμως η ντομπροσύνη ενέχει την αγένεια και η αγένεια είναι σαφής ένδειξη μειωμένου σεβασμού για τους άλλους. Η ταύτιση της ευγένειας με την ανεκτικότητα δεν είναι μια ρηχή επίδειξη καθωσπρεπισμού αλλά μια σκέψη που περιορίζει τη θεωρούμενη ως ακλόνητη αξία τής χωρίς περιστροφές έκφρασης των απόψεών μας και υπογραμμίζει τελικά την ασυμβατότητα της ντομπροσύνης με τις αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού.

Εκείνοι που θα συμφωνούσαν στο απαραβίαστο του προσωπικού χώρου του καθενός μας είναι –τουλάχιστον θεωρητικά, καθώς στην πράξη η τάση να επικεντρωνόμαστε στις ζωές των άλλων είναι εγγενής– πιθανότατα αρκετοί. Όμως μήπως αποκτούμε αυτό το δικαίωμα όταν οι επιλογές των άλλων έχουν συνέπειες και στη δική μας ζωή, όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει με τις επιλογές ψήφου; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι πρώτοι που επιτίθενται σε όσους εκφράζουν αντίπαλες πολιτικές επιλογές είναι οι ίδιοι άνθρωποι που εκτιμούν ως δικαίωμά τους να επικρίνουν και τις επιλογές στην προσωπική ζωή των άλλων. 

Απλώς η επίκριση των πολιτικών επιλογών είναι ακόμα συχνότερη, κάτι που δικαιολογείται εν μέρει στη βάση της επίδρασης των πολιτικών επιλογών των ψηφοφόρων σε συλλογικό επίπεδο. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε έναν χώρο που διευκολύνει την ευθεία και αλόγιστη επίθεση κατά των απόψεων των άλλων, μπορεί, για παράδειγμα, κάποιος να εντοπίσει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό λεκτικών επιθέσεων κατά των, ανώνυμων ή μη, ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ στη βάση του επιχειρήματος πως η δική τους επιπολαιότητα ή και μειωμένη αντίληψη (για να αναφέρω δύο από τους πλέον ελαφρούς χαρακτηρισμούς) επιδεινώνει την πορεία της χώρας και των πολιτών της προς την έξοδο από την κρίση. Το δικαίωμα κριτικής των πολιτικών επιλογών των άλλων είναι βάσιμο, παρ’ ότι και εδώ τα όρια ευπρέπειας συχνά ξεπερνιούνται, όταν οι άνθρωποι εξισώνονται με ευκολία με άλλους εκπροσώπους του ζωικού βασιλείου. Όμως είναι χρήσιμη μια τέτοια δημόσια καταδίκη των απόψεων των άλλων, ακόμα και για τους πολιτικούς αντιπάλους;

Εκτιμώ ότι η συγκεκριμένη κριτική σε βάρος των επιλογών των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ, και μάλιστα η κριτική αυτού του περιεχομένου, δεν είναι χρήσιμη για τη δημοκρατία, αλλά ούτε και για την αντιπολίτευση. Όλοι αισθανόμαστε άβολα όταν κάποιος μάς δείχνει με το δάχτυλο επιχαίροντας για το λάθος μας. Η δυσφορία μας αυτή είναι μάλιστα πιθανό να μας εγκλωβίσει στη μη παραδοχή του λάθους μας, γεγονός που καθιστά τον επιθετικό σχολιασμό των επιλογών των άλλων αναποτελεσματική στρατηγική. 

Η επιμονή με την οποία πολλοί «απλοί ψηφοφόροι» ή και καθοδηγητές κοινής γνώμης καταδεικνύουν την πρότερη γνώση τους για τις εξελίξεις που θα συνεπαγόταν η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση δεν ικανοποιεί πολύ περισσότερα από τη φιλαρέσκειά τους. Η κριτική τους είναι θεμιτή, αλλά μοιάζει να μην είναι αποτελεσματική. Η ντομπροσύνη είναι πολλές φορές, εκτός από αγενής, και αναποτελεσματική.