#MeToo: Σπάει η «ομερτά» των θυμάτων - Free Sunday
#MeToo: Σπάει η «ομερτά» των θυμάτων
Η Σοφία Μπεκατώρου αφορμή για να ασχοληθούμε επιτέλους με τη σεξουαλική βία στην Ελλάδα.

#MeToo: Σπάει η «ομερτά» των θυμάτων

Μία στις πέντε γυναίκες στις ΗΠΑ έχει πέσει θύμα σεξουαλικής βίας κάποια στιγμή στη ζωή της. Περίπου το 1/3 των γυναικών καταγγέλλει στις Αρχές το περιστατικό βιασμού ή την απόπειρα εναντίον τους.

Στην Ελλάδα η εκτίμηση των Αρχών είναι πως οι βιασμοί ξεπερνούν τους 4.000 κάθε χρόνο και από αυτούς καταγγέλλονται στην αστυνομία περίπου 200. Στην Ελλάδα έχουμε το χαμηλότερο ποσοστό καταγγελιών βιασμού σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη, δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στο νομικό πλαίσιο όσον αφορά τους βιασμούς, αλλά δεν υπάρχει εμπιστοσύνη ούτε στην αντιμετώπιση των θυμάτων, τα περισσότερα από τα οποία κακοποιούνται βάναυσα και μετά το συμβάν, εφόσον αποφασίσουν να μιλήσουν. Ο κοινωνικός στιγματισμός είναι τόσο μεγάλος, που το θύμα προτιμά να σωπάσει – άλλωστε, από αυτά που έχει ακούσει κατά καιρούς για τα θύματα βιασμού, η προσωπικότητα και η συμπεριφορά τους θεωρούνται a priori υπαίτια για το αποτρόπαιο γεγονός. Το τραύμα, λοιπόν, καλύπτεται, από το οικείο περιβάλλον, από την κοινωνία, από την ανοχή στην πατριαρχία, από μια ουτοπική προσπάθεια εγκληματοποίησης του θύματος, δεν εξαλείφεται όμως, μεγαλώνει και κάποια στιγμή αρχίζει πάλι να αιμορραγεί.

Τα πρόσφατα γεγονότα με πρωταγωνίστρια την ολυμπιονίκη μας Σοφία Μπεκατώρου, η οποία αποκάλυψε τον βιασμό της από μεγαλοπαράγοντα της Ομοσπονδίας Ιστιοπλοΐας την περίοδο που αγωνιζόταν στα πρωταθλήματα για να ανεβάσει τη χώρα μας στο ψηλότερο βάθρο, είχαν ως αποτέλεσμα ένα ντόμινο εξελίξεων σε υποθέσεις σεξουαλικής βίας και σεξουαλικής παρενόχλησης. Το κίνημα #MeToo άργησε, αλλά ήρθε τελικά και στη χώρα μας, γιατί μία γυναίκα βρήκε το κουράγιο να μιλήσει.

Θέαμα

Το κίνημα #MeToo ιδρύθηκε το 2006 από την Αμερικανίδα ακτιβίστρια Ταράνα Μπερκ, θύμα σεξουαλικής βίας και η ίδια. Το κίνημα γιγαντώθηκε το 2017, όταν η ηθοποιός Αλίσα Μιλάνο μαζί με άλλες συναδέλφους της κατηγόρησαν ανοιχτά τον παραγωγό και ιδρυτή της Miramax, Χάρβεϊ Γουάινστιν, για κατ’ εξακολούθηση σεξουαλική παρενόχληση. Μέσα σε λιγότερο από έναν μήνα δεκάδες γυναίκες υπέδειξαν τον Γουάινστιν ως υπαίτιο των βιασμών τους.

Γκουίνεθ Πάλτροου, Άσλεϊ Τζαντ, Τζένιφερ Λόρενς, Ούμα Θέρμαν, δήλωσαν ανοιχτά ότι είχαν παρενοχληθεί σεξουαλικά από τον Γουάινστιν, ο οποίος τις απειλούσε ότι θα έχαναν τη δουλειά τους αν δεν συναινούσαν σε σεξουαλικές επαφές μαζί του. Οι γυναίκες ήταν πολλές και πολύ διάσημες για να μη δώσει κανείς σημασία στο γεγονός. Τον Μάρτιο του 2020 ο Γουάινστιν καταδικάστηκε από δικαστήριο της Νέας Υόρκης σε 23 έτη φυλάκιση για πολλά σεξουαλικά εγκλήματα, ενώ εκκρεμεί η δίκη του στο Λος Άντζελες, που αναμένεται να αυξήσει σημαντικά την ποινή κάθειρξης.

Αθλητισμός

Τον Ιούνιο του 2020 το Netflix πρόβαλε το ντοκιμαντέρ δικής του παραγωγής με τίτλο «Athlete A». Πρόκειται για την ιστορία του μεγαλύτερου σκανδάλου σεξουαλικής κακοποίησης στον αμερικανικό αθλητισμό, ίσως και παγκοσμίως. Η αθλήτρια γυμναστικής Μέγκι Νίκολς κατήγγειλε το 2015 τον βραβευμένο αθλίατρο Λάρι Νάσαρ για σεξουαλική κακοποίηση. Η Νίκολς ήταν η πρώτη αθλήτρια που βρήκε το θάρρος να μιλήσει εναντίον ενός άντρα που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στον χώρο του αμερικανικού αθλητισμού. Μέχρι σήμερα περισσότερες από 256 γυναίκες, μεταξύ αυτών οι διάσημες αθλήτριες της ενόργανης γυμναστικής Σιμόν Μπάιλς, Μακέιλα Μαρόνεϊ και Άλι Ράισμαν, έχουν κατηγορήσει τον Νάσαρ για σεξουαλική παρενόχληση και σε πολλές περιπτώσεις βιασμό.

Από το 1997 υπήρχαν καταγγελίες προς τις αρμόδιες αθλητικές επιτροπές, ωστόσο δεν δόθηκε η δέουσα σημασία. Τα θύματα δέχτηκαν απειλές και οι αρμόδιοι τάχθηκαν υπέρ του γιατρού, ο οποίος βάφτιζε τον βιασμό και τα σεξουαλικά του παιχνίδια «θεραπευτική μέθοδο». Όταν δόθηκε η σημασία που έπρεπε στην Αθλήτρια Α, το FBI άρχισε ενδελεχή έρευνα και, εκτός από τις 256 νεαρές γυναίκες, ανακάλυψε 37.000 φωτογραφίες παιδικής πορνογραφίας στον υπολογιστή του Λάρι Νάσαρ. Τα στοιχεία ήταν αδιαμφισβήτητα, αλλά έπρεπε να κακοποιηθούν σεξουαλικά εκατοντάδες γυναίκες για να πάρει ο θύτης αυτό που του άξιζε: ισόβια κάθειρξη.

Έπσταϊν

Η υπόθεση Έπσταϊν επίσης καθυστέρησε πολύ να φτάσει στη Δικαιοσύνη, καθώς ο επιχειρηματίας και οικονομολόγος κατόρθωσε να βιάσει αναρίθμητες νεαρές γυναίκες, μεταξύ αυτών και πολλά παιδιά. Τα θύματά του μάλιστα τα πρόσφερε και ως πρόβατα επί σφαγή στους πλούσιους, ανώμαλους φίλους του, που αποτελούσαν τον κοινωνικό του κύκλο. Μεταξύ των φίλων του, ο πρίγκιπας Άντριου της Βρετανίας. Από το 2005, οπότε και πραγματοποιήθηκε η πρώτη επίσημη καταγγελία κατά του Έπσταϊν από τη μητέρα μιας δεκατετράχρονης, ο τελευταίος συνελήφθη και καταδικάστηκε για τα εγκλήματά του το 2019. Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου αυτοκτόνησε στο κελί του στη φυλακή.

Οι δράστες είναι παντού

Πρόσφατα η Γαλλία βίωσε το δικό της #MeToo, με αφορμή τις αποκαλύψεις για τη δράση του καθηγητή Πολιτικών Επιστημών Ολιβιέ Ντιαμέλ, ο οποίος βίαζε τη δεκαετία του ’90 τον ανήλικο θετό γιο του και επί σειρά ετών είχε ασκήσει σεξουαλική βία και σε άλλα θύματα.

Σε κοινοβούλια, δημοσιογραφικούς οργανισμούς, επιχειρήσεις της Σίλικον Βάλεϊ, από το 2017 κι έπειτα υπήρξε σωρεία καταγγελιών από εργαζόμενες γυναίκες για σεξουαλική βία και παρενόχληση στον εργασιακό τους χώρο.

Στην Ελλάδα, μετά την αποκάλυψη της Σοφίας Μπεκατώρου ακολούθησαν κι άλλες αθλήτριες, ενώ οι τελευταίες είναι οι καταγγελίες φοιτητριών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, οι οποίες επώνυμα δήλωσαν πως έχουν δεχτεί σεξουαλική παρενόχληση από περισσότερους από έναν καθηγητές. Οι φοιτήτριες αναμένεται να κληθούν για κατάθεση από τον εισαγγελέα.

Μεταξύ άλλων, η αναπληρώτρια εκπρόσωπος Τύπου του Κινήματος Αλλαγής Ζέφη Δημαδάμα δήλωσε πως έχει παρενοχληθεί σεξουαλικά από κομματικό στέλεχος στον επαγγελματικό της χώρο.

Την περασμένη Τετάρτη την πόρτα του εισαγγελέα πέρασε η Σοφία Μπεκατώρου, η οποία κατέθεσε όλες τις πληροφορίες για τη δική της υπόθεση, ενώ αναφέρθηκε και σε μια συναθλήτριά της η οποία είχε πέσει θύμα βιασμού. Πληροφορίες αναφέρουν ότι για την περίπτωση της τελευταίας το έγκλημα δεν έχει παραγραφεί, όπως έχει συμβεί στην υπόθεση της κ. Μπεκατώρου. Μάλιστα η κοπέλα ήταν 12 ετών παιδί όταν κακοποιήθηκε σεξουαλικά πριν από μερικά χρόνια.

Χιλιάδες οι βιασμοί στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα τα στοιχεία που υπάρχουν αναφορικά με τη σεξουαλική βία δεν είναι απολύτως σαφή. Οι εκτιμήσεις των Αρχών μιλούν για 4.000-4.500 βιασμούς τον χρόνο, όπως προαναφέρθηκε, ωστόσο το γεγονός ότι τα θύματα δεν προβαίνουν σε επίσημη καταγγελία δυσχεραίνει το έργο της σαφούς καταγραφής. Σύμφωνα με τη Eurostat, ο μέσος όρος καταγγελιών βιασμού στην Ελλάδα για τα έτη 2013-2017 ήταν 1 ανά 100.000 κατοίκους. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συμβαίνουν βιασμοί, αλλά ότι τα θύματα δεν μιλούν και αν ακόμη φτάσουν σε κάποιο αστυνομικό τμήμα για να μιλήσουν ίσως τους αποτρέψουν από το να προχωρήσουν σε επίσημη αναφορά.

Ο παραλογισμός της ευθύνης του θύματος

Η νοοτροπία του λεγόμενου «victim blaming» (ευθύνη του θύματος) αποτρέπει τα θύματα σεξουαλικής βίας να αναζητήσουν προστασία από το σύστημα δικαιοσύνης. «Τώρα το θυμήθηκες;», «μήπως ήσουν ντυμένη προκλητικά;», «μήπως είχες πιει;», «μήπως κυκλοφορούσες μόνη σου αργά;», «γιατί συναντήθηκες μαζί του;», «μήπως ήθελες να τον εκδικηθείς;», αυτές είναι οι πιο βασικές ερωτήσεις τις οποίες θα κληθεί να απαντήσει ένα θύμα βιασμού τόσο στις Αρχές όσο και στο κοινωνικό του περιβάλλον. Οι υποθέσεις βιασμού σε πολλές περιπτώσεις αντιμετωπίζονται ως ο λόγος του θύματος ενάντια στον λόγο του θύτη, γιατί λοιπόν το ήδη τραυματισμένο θύμα να μπει εκούσια σε μια νέα τραυματική εμπειρία, να διασυρθεί και στο τέλος να μην είναι σίγουρο ότι θα δικαιωθεί; Η σιωπή φαίνεται να είναι η πιο σωστή απόφαση. Αυτό όμως πρέπει να αλλάξει.

Ο μύθος της Μέδουσας

Η ευθύνη αποδίδεται στο θύμα βιασμού από αρχαιοτάτων χρόνων. Είναι γνωστή η ιστορία της Μέδουσας στην ελληνική μυθολογία, η οποία ήταν η πιο όμορφη ιέρεια της θεάς Αθηνάς. Άσπιλη και πεντάμορφη, υπηρετούσε τη θεά μέσα στον πιο μεγαλοπρεπή ναό της. Κάποια μέρα όμως ο Ποσειδώνας βίασε τη Μέδουσα μέσα στον ναό, γεγονός που εξόργισε τη θεά Αθηνά. Η οργή της, ωστόσο, δεν ξέσπασε πάνω στον Ποσειδώνα, με τον οποίο φοβόταν να έρθει σε ρήξη, αλλά πάνω στο αθώο θύμα, τη Μέδουσα. Η Αθηνά μεταμόρφωσε τη Μέδουσα σε τέρας, άσχημο πλάσμα που αντί για μαλλιά είχε φίδια στο κεφάλι και το βλέμμα της πέτρωνε όποιον την κοιτούσε. Την έδιωξε από τον ναό και τελικά η Μέδουσα δολοφονήθηκε από τον Περσέα χωρίς ποτέ να δικαιωθεί.

Πριν από μερικούς μήνες τοποθετήθηκε ένα άγαλμα έξω από το ποινικό δικαστήριο του Μανχάταν ως σύμβολο του κινήματος #MeToo. Το άγαλμα του Ιταλού Λουτσιάνο Γκαρμπάτι απεικονίζει τη Μέδουσα να κρατά το κεφάλι του Περσέα, έχοντας πάρει ως θύμα βιασμού τον νόμο στα χέρια της. Το άγαλμα, που έχει τοποθετηθεί για συμβολικούς λόγους έξω από το ποινικό δικαστήριο, υπενθυμίζει την άδικη επίρριψη ευθύνης στα θύματα σεξουαλικής βίας.

Γιατί τα θύματα βιασμού δεν μιλούν

Η Αμερικανίδα ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια Μπέβερλι Ένγκελ, η οποία έχει αφιερώσει την επαγγελματική της ζωή στη θεραπεία θυμάτων σεξουαλικής βίας, είναι συγγραφέας 22 βιβλίων, διάσημη ακτιβίστρια και θύμα σεξουαλικής κακοποίησης η ίδια, αναφέρει ορισμένους βασικούς λόγους για τους οποίους τα θύματα σεξουαλικής κακοποίησης δεν μιλούν στις Αρχές εγκαίρως ή καθόλου.

Η ντροπή που νιώθουν είναι αβάσταχτη και τους προκαλεί ενοχές, υποτιμούν το γεγονός του βιασμού θεωρώντας ότι θα το ξεπεράσουν μόνες τους και βρίσκονται σε άρνηση, η ντροπή που νιώθουν προκαλεί χαμηλή αυτοεκτίμηση και θεωρούν ότι δεν θα δικαιωθούν, φοβούνται ότι θα το ξαναπάθουν, ότι δεν θα βρουν εύκολα δουλειά, ότι θα στιγματιστούν και αυτό θα επηρεάσει την καθημερινότητά τους. Το συναίσθημα της ντροπής, που είναι κυρίαρχο στα θύματα βιασμού, είναι υπεύθυνο για τη σιωπηλή συμπεριφορά τους και γιγαντώνεται όταν η ίδια η κοινωνία θέτει ερωτήματα του τύπου «καλά, τώρα το θυμήθηκε;». Δεν είναι το θύμα αυτό που πρέπει να ντρέπεται. Δεν παραβίασε κάποιον νόμο, δεν άσκησε βία, δεν έκανε τίποτα για να περιορίσει την ελευθερία ενός άλλου ανθρώπου. Ο δράστης είναι αυτός που πρέπει να ντρέπεται και να γίνεται αντικείμενο κριτικής.

Η οργάνωση RAINN (Rape, Abuse, Incest National Network), η μεγαλύτερη οργάνωση στον κόσμο για θύματα σεξουαλικής βίας, καταγράφει τον γολγοθά των θυμάτων μετά το περιστατικό βιασμού: 94% των γυναικών παρουσιάζουν σύνδρομο μετατραυματικού στρες, 33% των γυναικών επιθυμούν να αυτοκτονήσουν και 13% αυτοκτονούν, 70% των γυναικών εμφανίζουν φοβίες που καθιστούν δυσλειτουργική την καθημερινότητά τους, 38% των θυμάτων έχουν πρόβλημα στον χώρο εργασίας τους, ιδίως αν έχουν καταγγείλει επίσημα το περιστατικό. Η συντριπτική πλειονότητα των θυμάτων βιασμού κάνει χρήση ναρκωτικών ή κατάχρηση αλκοόλ μετά το συμβάν. Η συντριπτική πλειονότητα των θυμάτων βιασμού δεν ξεπερνά ποτέ το περιστατικό. Στις ΗΠΑ, σύμφωνα με τη RAINN, κάθε 73 δευτερόλεπτα κάποιος Αμερικανός πολίτης πέφτει θύμα σεξουαλικής βίας.

Αλλαγή στο νομικό πλαίσιο

Το κίνημα #MeToo, που έχει εξαπλωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, έχει κατορθώσει, πέρα από τη δημοσιοποίηση καταγγελιών και του προβλήματος που υπάρχει σε πολλούς, κυρίως ανδροκρατούμενους χώρους, να επιβάλλει και μεταρρυθμίσεις στο νομικό πλαίσιο που καλύπτει τους βιασμούς.

Για παράδειγμα, στη Σουηδία το 2018 αυστηροποιήθηκε ο νόμος και πλέον το μη συναινετικό σεξ, ακόμα κι αν πρόκειται μεταξύ συζύγων, ακόμα κι αν δεν περιλαμβάνει βία ή απειλές, θεωρείται βιασμός. Δεν χρειάζεται πλέον το θύμα να αποδείξει βία εις βάρος του, αρκεί η αναφορά του στις Αρχές. Μάλιστα η Σουηδία, σύμφωνα με τη Eurostat, βρίσκεται στην κορυφή της λίστας με τις καταγγελίες βιασμών, όχι γιατί σε αυτήν συμβαίνουν περισσότεροι βιασμοί σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά γιατί η καταγγελία είναι εύκολη για το θύμα. Το θύμα προστατεύεται από τις αστυνομικές αρχές και τη Δικαιοσύνη χωρίς να διαπομπεύεται, χωρίς να έχει σημασία τι φορούσε, αρκεί να μην είχε συναινέσει ή να είχε αποσύρει τη συναίνεσή του κάποια στιγμή της πράξης. Το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιρλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, η Κύπρος και η Γερμανία επίσης έχουν αυστηρό νομικό πλαίσιο για τη σεξουαλική βία.

Μετά το σκάνδαλο Λάρι Νάσαρ στις ΗΠΑ ψηφίστηκε ειδικός νόμος, τον Νοέμβριο του 2020, για πλήρη προστασία των αθλητριών και αθλητών απέναντι σε επίδοξους δράστες που κατέχουν σημαντικές θέσεις εξουσίας. Μια απλή αναφορά πλέον θα αρκεί για να ξεκινήσει έρευνα για πιθανά σεξουαλικά εγκλήματα.

Για να μην υπάρξει άλλη Σοφία, για να μην υπάρξει άλλη Ελένη

Στη χώρα μας η υπόθεση της Σοφίας Μπεκατώρου φαίνεται πως είναι η αρχή της αποκάλυψης ενός δράματος που λίγο-πολύ όλοι γνωρίζουμε αλλά δεν κάνουμε τίποτα γι’ αυτό. Όσο ανήμποροι κι αν είμαστε, τουλάχιστον ας περιορίσουμε τη βάναυση κριτική που ασκούμε στα θύματα βιασμού, το μόνο αποτέλεσμα που έχει είναι να εξυπηρετεί τις άρρωστες ορέξεις του εκάστοτε επίδοξου δράστη. Εκπαίδευση, σωστή ενημέρωση, λιγότερη κριτική, υποστήριξη και ενσυναίσθηση προκειμένου να μπορεί το θύμα να μιλήσει για ό,τι του συνέβη και με αυτόν τον τρόπο να περιοριστεί και ο αριθμός νέων θυμάτων.

Η άγρια δολοφονημένη Ελένη Τοπαλούδη κατήγγειλε τον Νοέμβριο του 2017 πως είχε πέσει θύμα ομαδικού βιασμού στη Ρόδο. Μία εβδομάδα μετά το συμβάν, βρήκε το κουράγιο και πήγε στην αστυνομία μαζί με μια φίλη της. Την έδιωξαν, όμως, γιατί είχαν περάσει επτά ημέρες, γιατί δεν είχε στοιχεία, γιατί το σύστημα δεν λειτουργεί. Η Ελένη, σύμφωνα με τις φίλες της, ζήτησε ψυχολογική υποστήριξη, έκοψε τα μαλλιά της από ντροπή, η συμπεριφορά της άλλαξε. Οι τρεις δράστες συνέχιζαν τη ζωή τους κι εκείνη βυθιζόταν στη θλίψη. Τον Νοέμβριο του 2018 η Ελένη Τοπαλούδη έπεσε ξανά θύμα βιασμού και δολοφονήθηκε βάναυσα στην προσπάθειά της να ξεφύγει.

Η Ελένη θα ζούσε αν είχε γνωστοποιηθεί και τιμωρηθεί το πρώτο έγκλημα εις βάρος της.