Κώστας Μακεδόνας: «Υπήρχε μια εποχή που η καλλιτεχνική ελευθερία δεν ήταν αυτονόητη»

Την Τρίτη 11 Φεβρουαρίου στις 20:30 ο Κώστας Μακεδόνας, ο Γιάννης Μπέζος, η Ρίτα Αντωνοπούλου και η Ελένη Καρακάση συναντούν το Εργαστήρι Ελληνικής Μουσικής Δήμου Αθηναίων στο Ολύμπια, Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας», στη μουσική παράσταση «Τα Λογοκριμένα», μια αναδρομή σε τραγούδια που υπέστησαν λογοκρισία από το 1937 μέχρι τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης.

Το 1937 το δικτατορικό καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά με τους αναγκαστικούς νόμους 445 και 446 διαμορφώνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα νομοθετικό πλαίσιο προληπτικής λογοκρισίας στο θέατρο, στο τραγούδι και στο βιβλίο. Οι μεταξικοί νόμοι περί λογοκρισίας και στη συνέχεια οι αντίστοιχοι των κατοχικών κυβερνήσεων αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία κινήθηκε η λογοκρισία στη μουσική –και στην τέχνη γενικότερα– για τα επόμενα 37 χρόνια, δηλαδή μέχρι την πτώση της χούντας, το 1974. Ακόμα και τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, όμως, η λογοκρισία μπορεί να ατονεί, αλλά δεν παύει να υφίσταται. Μέχρι το 1994, που καταργείται οριστικά, ασκείται είτε υπογείως, με «κόψιμο» τραγουδιών από την κρατική ραδιοφωνία/τηλεόραση, είτε επισήμως, με λογοκρισία συγκεκριμένων στίχων τραγουδιών, που θεωρούνται βλάσφημοι ή ανήθικοι, σε δίσκους.

Η μουσική παράσταση «Τα Λογοκριμένα» επιχειρεί μια αναδρομή στα 50 και πλέον χρόνια μουσικής λογοκρισίας στην Ελλάδα. Μια επιλογή τραγουδιών που λογοκρίθηκαν, απαγορεύτηκαν, λοιδορήθηκαν, και άλλα, που κυκλοφόρησαν «κουτσουρεμένα» ή κατάφεραν να ξεγελάσουν τους αρμόδιους με διάφορα τεχνάσματα, βρίσκονται στο επίκεντρο της παράστασης μαζί με προσωπικές μαρτυρίες, ιστορικά στοιχεία και τραγελαφικές αφηγήσεις.

Ο Κώστας Μακεδόνας και η Ρίτα Αντωνοπούλου ερμηνεύουν μια σειρά από σπουδαία τραγούδια που πιάστηκαν στη μέγγενη της λογοκρισίας. Από το ρεμπέτικο μέχρι το λαϊκό και το αστικό τραγούδι. Τραγούδια με την υπογραφή των Θεοδωράκη, Βαμβακάρη, Τούντα, Καλδάρα, Ξαρχάκου, Μαρκόπουλου, Σαββόπουλου, Καραΐνδρου, Κηλαηδόνη, Πάνου και άλλων σπουδαίων δημιουργών. Δίπλα τους δύο ηθοποιοί-τραγουδιστές, ο Γιάννης Μπέζος και η Ελένη Καρακάση, κρατούν τον ρόλο του αφηγητή, ταξιδεύοντάς μας στα σκοτεινά χρόνια της μουσικής λογοκρισίας στην Ελλάδα, αλλά και του τραγουδιστή, αφού ερμηνεύουν κι αυτοί με τη σειρά τους κάποια από τα τραγούδια.

Ο Κώστας Μακεδόνας μάς λέει περισσότερα.

Την Τρίτη 11 Φεβρουαρίου παρουσιάζετε, μαζί με τους Γιάννη Μπέζο, Ρίτα Αντωνοπούλου και Ελένη Καρακάση, τα «Λογοκριμένα». Τι είναι ακριβώς τα «Λογοκριμένα»;

Τα «Λογοκριμένα» είναι μία μουσική παράσταση που επιχειρεί να συνθέσει ένα χρονικό της μουσικής λογοκρισίας στην Ελλάδα, μέσα από γνωστά λογοκριμένα τραγούδια που διαπλέκονται με ιστορικά στοιχεία και προσωπικές μαρτυρίες. Παρακολουθώντας την παράσταση ο θεατής κάνει ένα ταξίδι σε μισό αιώνα λογοκρισίας στο ελληνικό τραγούδι. Από το 1937, οπότε ο δικτάτορας Μεταξάς την κάνει πράξη με στόχο κυρίως το ρεμπέτικο, μέχρι την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, τη χούντα και, τέλος, τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, οπότε η λογοκρισία ατονεί, αλλά συνεχίζει να υφίσταται. Πρόκειται για μία μουσική παράσταση με μεγάλο ενδιαφέρον, τόσο μουσικά όσο και ιστορικά. Μουσικά γιατί από τη μακρά λίστα λογοκριμένων τραγουδιών έχουμε διαλέξει κάποια από τα πιο σπουδαία, με την υπογραφή κορυφαίων συνθετών και στιχουργών. Και ιστορικά γιατί πολύς κόσμος δεν γνωρίζει ότι υπήρχε μια εποχή που η καλλιτεχνική ελευθερία δεν ήταν αυτονόητη.

Με ποιον τρόπο γινόταν η λογοκρισία τους;

Από τον Μεταξά μέχρι και τη χούντα ισχύει για το τραγούδι προληπτική λογοκρισία. Αυτό σημαίνει ότι όλοι ανεξαιρέτως οι δημιουργοί έπρεπε να καταθέτουν τα τραγούδια τους σε ειδική επιτροπή, πριν αυτά δισκογραφηθούν, προκειμένου να τα εγκρίνει. Οι λέξεις, αλλά και οι συνθέσεις, ανάλογα με την εποχή, έμπαιναν στο μικροσκόπιο των λογοκριτών. Κάποια τραγούδια απαγορεύονταν εντελώς, κάποια άλλα έβγαιναν «κουτσουρεμένα», με μια στροφή να τους λείπει, ενώ υπήρχαν κι αυτά που επιστρέφονταν στους δημιουργούς τους με εντολές να αλλαχθούν συγκεκριμένες λέξεις που «ενοχλούσαν». Μάλιστα, οι λογοκριτές εισέπρατταν 50 δραχμές για κάθε τραγούδι. Ακόμα όμως και τραγούδια που περνούσαν από τη λογοκρισία και εγκρίνονταν μπορεί να απαγορευόταν η μετάδοσή τους από το κρατικό ραδιόφωνο, που τότε ήταν και το μόνο που υπήρχε. Κάτι τέτοιο συνέβη με πολλά από τα πρώτα τραγούδια του Θεοδωράκη. Μάλιστα για τους «Λιποτάκτες», που ερμήνευε ο ίδιος, το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας απαγόρευσε τη μετάδοσή τους με τη δικαιολογία ότι «ο τραγουδιστής είναι φάλτσος»! Κατά τη διάρκεια της χούντας ο παραλογισμός χτυπάει κόκκινο. Λογοκρίνονται τραγούδια υπεράνω υποψίας, όπως το «Πέταξε ένα πουλί», που είχε βραβευτεί λίγα χρόνια πριν στο Φεστιβάλ Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης. Οι λογοκριτές πήγαιναν στο ραδιόφωνο και χάραζαν ή κολλούσαν μονωτική ταινία στους λογοκριμένους δίσκους, προκειμένου να είναι σίγουροι ότι δεν θα παιχτούν. Μετά την πτώση της χούντας η λογοκρισία ασκείται υπογείως, κυρίως από την κρατική τηλεόραση, το ραδιόφωνο, αλλά και τις ίδιες τις δισκογραφικές εταιρείες.

Μας είναι γνωστά αυτά τα τραγούδια; Έγινε κάποιο από αυτά επιτυχία;

Δεν σας είναι απλώς γνωστά, είναι πασίγνωστα. Πρόκειται για τραγούδια που αγαπάμε όλοι και δεν γνωρίζουμε, τις περισσότερες φορές, ότι έχουν λογοκριθεί ή ότι η αρχική τους εκδοχή δεν είναι αυτή που έγινε γνωστή. Τι να σας πρωτοπώ… Το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», το «Πρέζα όταν πιεις» (που η Χαρούλα αργότερα έκανε «Ούζο όταν πιεις»), το «Θα κλείσω τα μάτια», το «Ζεϊμπέκικο» («Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια»), το «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή», τα «Λόγια και τα χρόνια»… Και φυσικά όλος ο Θεοδωράκης, που στη χούντα απαγορεύτηκε με το διάταγμα του στρατηγού Αγγελή. Όλοι οι μεγάλοι συνθέτες και στιχουργοί έχουν λογοκριθεί. Η λίστα των λογοκριμένων τραγουδιών εκτείνεται από το ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι μέχρι το αστικό και το πολιτικό.

Πώς προέκυψε η ιδέα της παράστασης;

Την ιδέα της παράστασης την είχε ο Δημήτρης Χαλιώτης, δημοσιογράφος και συγγραφέας. Ο Δημήτρης με προσέγγισε και μου πρότεινε να φτιάξουμε μια μουσική παράσταση-αναδρομή σε τραγούδια που έχουν λογοκριθεί, από το ρεμπέτικο μέχρι τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Ομολογώ ότι ενθουσιάστηκα με την ιδέα. Ήταν πολύ σπουδαία τραγούδια, που αγαπώ πολύ. Είπα αμέσως το ναι. Και χάρηκα πολύ που τόσο η Ρίτα Αντωνοπούλου όσο και ο Γιάννης Μπέζος και η Ελένη Καρακάση δέχτηκαν με χαρά να συμμετάσχουν σε αυτή την παράσταση. Ο Δημήτρης έγραψε και τα κείμενα της παράστασης, που έχουν πολύτιμα ιστορικά στοιχεία, αλλά και πολύ χιούμορ. Μπορώ να φανταστώ τον Γιάννη Μπέζο και την Ελένη Καρακάση να «κεντάνε» επί σκηνής ως αφηγητές.

Να υποθέσω ότι έγινε και η απαραίτητη έρευνα. Ποιος την ανέλαβε;

Ο Δημήτρης είχε κάνει τη σχετική έρευνα πριν έρθει σ’ εμένα. Ήταν μια πολύμηνη έρευνα, μέσα από την οποία συγκέντρωσε άφθονο υλικό επί του θέματος. Το δύσκολο ήταν τι θα κρατούσαμε και τι θα αφήναμε. Ήταν αδύνατο να χωρέσουν όλα μέσα σε μια παράσταση δύο ωρών. Αποφασίσαμε να κινηθούμε χρονολογικά και διαλέξαμε αυτά τα τραγούδια που πιστεύαμε ότι θα έδεναν καλύτερα μεταξύ τους. Νομίζω, έχει γίνει ωραία δουλειά.

Γιατί μόνο μία παράσταση;

Για να γίνει πραγματικότητα η συγκεκριμένη παράσταση ήρθαμε σε επαφή με τα Μουσικά Σύνολα του Δήμου Αθηναίων, που αμέσως δέχτηκαν με χαρά να συμπράξουν μαζί μας. Έτσι, συνεργαζόμαστε με το Εργαστήρι Ελληνικής Μουσικής του Δήμου Αθηναίων, μία εξαιρετική και πολυμελή ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Άγγελου Ηλία. Το ότι είναι μία μόνο παράσταση στο υπέροχο θέατρο Ολύμπια, την παλιά Λυρική Σκηνή, έχει να κάνει με τον προγραμματισμό των Μουσικών Συνόλων. Μακάρι να υπάρξει και συνέχεια!

Τι άλλο ετοιμάζετε;

Αυτές τις μέρες ολοκληρώσαμε τις εμφανίσεις μας στο θέατρο Βεργίνα στη Θεσσαλονίκη με την παράσταση «Σινεμασκόπ, the musical», παρέα με εξαιρετικούς συντελεστές, όπως οι Κατερίνα Κούκα, Νίνα Λοτσάρη, Πασχάλης Τσαρούχας, Σοφία Μουτίδου, Νικολέτα Καρρά και Μάκης Δελαπόρτας, που ήταν και στη σκηνοθεσία. Οι παραστάσεις ήταν εξαιρετικά επιτυχημένες, ο κόσμος ενθουσιάστηκε και τις χάρηκα πάρα πολύ. Παράλληλα, ετοιμάζω νέα τραγούδια και εμφανίσεις που σύντομα θα τις ανακοινώσουμε.

Στην τηλεόραση θα σας δούμε ξανά; Πώς ήταν τελικά η εμπειρία του «Rising Star»;

Από την τηλεόραση δεν χάνομαι, αφού και ως τραγουδιστής εμφανίζομαι αρκετά συχνά, με πιο πρόσφατη την εμφάνισή μου στην πρωτοχρονιάτικη εκπομπή της ΕΡΤ1 «Στα τραγούδια λέμε ναι». Η εμπειρία στο «Rising Star» ήταν πολύ όμορφη, αφού συνυπήρξα με φίλους και άριστους επαγγελματίες. Ακόμα και με κάποιους από τους νέους τραγουδιστές-διαγωνιζόμενους έχω κρατήσει πολύ όμορφες επαφές. Δεν ξέρω αν θα με δείτε σε έναν τέτοιον ρόλο ξανά. Αν το φέρουν οι συγκυρίες έτσι και υπάρχει και ο χρόνος και η κατάλληλη πρόταση, ίσως το ξανασκεφτώ. Ποτέ μη λες ποτέ!