Τα αληθινά ψέματα του Facebook

Από την περίοδο που ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας διατύπωσε τη δημοφιλή θεωρία του περί «δημόσιας σφαίρας», θεωρία που χρησιμοποιήθηκε από πολλούς μελετητές για να περιγράψει τη διαδικασία κριτικής απέναντι στο κράτος στις σύγχρονες δημοκρατίες κυρίως μέσω των μίντια, οι όροι του παιχνιδιού έχουν αλλάξει άρδην. Η ραγδαία ανάπτυξη του internet και η εξίσου ραγδαία ανάπτυξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δημιούργησαν μια τεράστια δημόσια σφαίρα που συνάδει με τους όρους της παγκοσμιοποίησης και στην οποία μπορούν να συμμετέχουν όλοι ή τουλάχιστον όλοι όσοι κατοικούν σε ελεύθερες κοινωνίες που επιτρέπουν την πρόσβαση στα κοινωνικά δίκτυα.

Η νέα δημόσια σφαίρα έχει αρχίσει να δέχεται δριμεία κριτική για τον τρόπο που παίζει τον ρόλο της ως μέσο ενημέρωσης και πολιτικής κριτικής. Δεν είναι λίγοι πλέον εκείνοι που κατηγορούν τα κοινωνικά δίκτυα, κυρίως το Facebook και το Twitter, για μαζική διασπορά ψευδών ειδήσεων, σε επίπεδο ώστε να επηρεάσουν ακόμη και το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ ή του δημοψηφίσματος στη Βρετανία.

Αμέσως μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην Προεδρία των ΗΠΑ δεκάδες δημοσιεύματα σε έγκριτες εφημερίδες και περιοδικά ανέδειξαν τη σημασία που διαδραμάτισαν οι ψευδείς ειδήσεις στο Facebook για το εκλογικό αποτέλεσμα. Σε πρόσφατο δημοσίευμα του Bloomberg αναφέρεται πως «οι μισοί Αμερικανοί χρησιμοποιούν τα social media για την ενημέρωσή τους», γεγονός που μαρτυρά πως αναμφισβήτητα κάποια στιγμή έχουν έρθει σε επαφή με ψευδείς ειδήσεις. Σε έρευνα μάλιστα του Buzzfeed.com αναφέρεται πως από τις 20 ψευδείς ειδήσεις που κυκλοφόρησαν στο Facebook αναφορικά με τις αμερικανικές εκλογές και είχαν το μεγαλύτερο engagement (τη μεγαλύτερη αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών), οι 17 ήταν υπέρ του Τραμπ και κατά της Χίλαρι Κλίντον.

Οι ψευδείς ειδήσεις που φαίνεται να επηρέασαν περισσότερο τους χρήστες του Facebook και έγιναν viral στον παγκόσμιο ιστό ήταν, σύμφωνα με το Bloomberg, το ψευδές γεγονός ότι ο πάπας υποστήριζε την εκλογή Τραμπ στην Προεδρία των ΗΠΑ, το ότι ο πράκτορας του FBI, υπεύθυνος για τη διαρροή των emails της Χίλαρι Κλίντον, βρέθηκε νεκρός μυστηριωδώς, το ότι ένας υποστηρικτής της Κλίντον παραδέχτηκε ότι πληρώθηκε για να διακόψει ομιλία του Τραμπ και άλλες ακόμη ειδήσεις που ως επί το πλείστον είχαν αρνητικό αντίκτυπο για την Κλίντον. Στο ίδιο άρθρο του Bloomberg αναφέρεται πως οι πηγές των ψευδών ειδήσεων είναι πολλές, από ιστοσελίδες και νέους που γράφουν ψευδείς ειδήσεις με σκοπό να πάρουν εκατομμύρια κλικ για να αποκομίσουν διαφημίσεις, μέσω της Google λ.χ., μέχρι διάφορους επιτήδειους που πειραματίζονται με την αμάθεια και την αφέλεια πολλών χρηστών.

Ιστοσελίδες από τα Σκόπια επηρέασαν τις αμερικανικές εκλογές;

Σε άρθρο του BuzzFeed αναφέρεται πως κατά τη διάρκεια εκτενούς έρευνας προκειμένου να αποδειχθεί από πού προέρχονταν οι ψευδείς ειδήσεις, διαπιστώθηκε πως στην ΠΓΔΜ τον τελευταίο χρόνο βγήκαν στον διαδικτυακό αέρα 140 πολιτικά sites με αμερικανικά ονόματα, όπως WorldPoliticus.com, TrumpVision365.com, USConservativeToday.com, τα οποία στόχευαν τους συντηρητικούς χρήστες και τους υποστηρικτές του Ντόναλντ Τραμπ, ως πιο φανατικούς στον πολιτικό στίβο. 

Οι νέοι της ΠΓΔΜ δεν ενδιαφέρονται καθόλου για την αμερικανική πολιτική, «ανταποκρίνονται στο κέρδος, καθώς κάθε κλικ ενός χρήστη του Facebook από τις ΗΠΑ αποφέρει τετραπλάσιο κέρδος απ’ όσο ένα αντίστοιχο κλικ κάποιου χρήστη που κατοικεί εκτός ΗΠΑ. Δεκάδες νέοι που διαχειρίζονται αυτές τις ιστοσελίδες ανέφεραν στο BuzzFeed πως ο καλύτερος τρόπος προκειμένου να γίνουν viral οι πολιτικές ειδήσεις που ανέβαζαν ήταν να τις διαρρεύσουν στο Facebook και ο καλύτερος τρόπος για να αυξηθούν τα shares ήταν η δημοσίευση ψευδούς και ενίοτε παράλογου περιεχομένου που θα ήταν αρεστό στους υποστηρικτές του Ντόναλντ Τραμπ». 

Με αυτό τον τρόπο, εξηγεί το BuzzFeed, τα κλικ και τα shares εκτινάσσονταν, με αποτέλεσμα να εκτινάσσεται και η επισκεψιμότητα των πολιτικών αυτών ιστοσελίδων από την ΠΓΔΜ. Οι διαχειριστές των συγκεκριμένων sites αποκόμισαν υπέρογκα ποσά από διαφημιστικά έσοδα μέσω του Google AdSense και όχι μόνο.

«Η πιο πολυσυζητημένη ψευδής είδηση, που προήλθε από το σκοπιανό site ConservativeState.com, είχε τίτλο “Η Χίλαρι Κλίντον το 2013: Θα ήθελα να δω ανθρώπους σαν τον Ντόναλντ Τραμπ να διεκδικήσουν την Προεδρία των ΗΠΑ, είναι τίμιοι και μπορούν να πουληθούν”. Η εν λόγω είδηση, μέσα σε μία εβδομάδα από τη διαφήμισή της στο Facebook, έφτασε τα 480.000 shares. Για παράδειγμα, η αποκλειστική είδηση των “New York Times” αναφορικά με τη φοροδιαφυγή του Τραμπ έφτασε τα 175.000 shares στο Facebook μέσα σε έναν μήνα». Όσες ιστοσελίδες δημιουργήθηκαν στις αρχές του 2016 κατόρθωσαν να κερδίσουν μεγάλα ποσά από διαδικτυακές διαφημίσεις. 

«Υπολογίζεται ότι ένα σκοπιανό site που πετυχαίνει να γίνει viral μια είδησή του στις ΗΠΑ μέσω του Facebook μπορεί να κερδίσει έως και 3.000 δολάρια την ημέρα». Ένα ακόμη παράδειγμα αποτελεί το BVANews.com, που με μια πρώτη ματιά φαίνεται ένα αμερικανικό ενημερωτικό site – η διαχείριση του οποίου γίνεται στην ΠΓΔΜ βέβαια. Σύμφωνα με το BuzzFeed, το εν λόγω site ξεκίνησε στις αρχές του 2016 και πλέον έχει κατά μέσο όρο πάνω από 1 εκατομμύριο page views τον μήνα από τις ΗΠΑ.

Πέρα από τις ενημερωτικές ιστοσελίδες με σκοπιανή προέλευση, υπάρχουν και αρκετοί Αμερικανοί νέοι που ενίσχυσαν τη διασπορά ψευδών ειδήσεων μέσω των κοινωνικών δικτύων, όπως αναφέρει το Bloomberg. Οι 20 και κάτι ετών «new yellow journalists» (νέοι κίτρινοι δημοσιογράφοι), όπως αποκαλούνται, πειραματίζονται με τα κοινωνικά δίκτυα, χωρίς να έχουν συγκεκριμένη πολιτική άποψη. 

«Η διαφορά μεταξύ της εποχής του Γουίλιαμ Χιρστ και αυτής του Facebook είναι ότι στα κοινωνικά δίκτυα τα shares και τα likes των εξοργισμένων πολιτών, φίλων και συγγενών παίρνουν τη θέση των μικρών αγοριών που φώναζαν πριν από πολλά χρόνια στις γωνίες των δρόμων τους τίτλους των εφημερίδων» τονίζει η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Σάρα Φρίερ, με σκοπό να εξηγήσει την επιρροή που ασκούν τα κοινωνικά δίκτυα στους χρήστες τους.

Το πρόβλημα –όπως και η λύση– σχετικά με τη διασπορά ψευδών ειδήσεων βρίσκεται στον αλγόριθμο του Facebook, εξηγεί η κ. Φρίερ. Η είδηση που κλικάρει ο χρήστης του Facebook επανέρχεται από άλλη πηγή συνεχώς στο timeline του. Το Facebook έχει τον τρόπο να βρίσκει τα ενδιαφέροντα του κάθε χρήστη και να αφομοιώνει τις αναζητήσεις του. Δημιουργεί ένα ψυχολογικό προφίλ για κάθε χρήστη, το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει από τα απλά ενδιαφέροντα μέχρι τις πολιτικές απόψεις του. Προσφέρει, λοιπόν, αυτά ακριβώς που ενδιαφέρουν τον καθέναν, αυτά που πιστεύει, αυτά που θέλει να δει και να διαβάσει σύμφωνα με τις αντιλήψεις του, διαγράφοντας εντελώς την αντίθετη άποψη από το timeline του. Παρέχει, επομένως, έναν ιδανικό κόσμο, όπου όλα συμφωνούν με τις απόψεις και την ιδεολογία του χρήστη.

Με αυτό τον τρόπο σταδιακά αναπτύσσεται το φαινόμενο του «echo chamber» (ηχώ στο δωμάτιο), το οποίο, σύμφωνα με ερευνητές του Πανεπιστημίου της Βοστόνης, προσδιορίζεται ως μια κοινότητα ανθρώπων που μοιράζονται τις ίδιες απόψεις. Αν αυτοί οι άνθρωποι ανταλλάσσουν μεταξύ τους αμφιλεγόμενες θεωρίες ή προκαταλήψεις και επιλέγουν συγκεκριμένες ειδήσεις μέσω των κοινωνικών δικτύων, τότε οι πληροφορίες αυτές ολοένα και επιστρέφουν στους ίδιους από άλλες πηγές, με αποτέλεσμα στο τέλος, ακόμα κι αν πρόκειται για ψευδή γεγονότα, να γίνονται αποδεκτές ως αληθινές. 

Γι’ αυτό σε πρόσφατη μελέτη της αμερικανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, όπου εξετάστηκαν σε βάθος τα κοινωνικά δίκτυα και η συμπεριφορά των χρηστών από το 2010 έως το 2015, οι αναλυτές κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η συνεχής επαναφορά των ειδήσεων και των γεγονότων που μας ενδιαφέρουν μέσω του Facebook μας καθιστά στενόμυαλους και προκατειλημμένους απέναντι σε οτιδήποτε διαφορετικό.

Η εν λόγω μελέτη αναφέρει συγκεκριμένα πως το «ζήτημα της μη αξιόπιστης πληροφόρησης που γίνεται viral έχει γίνει τόσο σοβαρό, που πλέον θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές σύγχρονες κοινωνικές απειλές από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ».

Ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων είναι να προσελκύσουν τους περισσότερους χρήστες. «Η πίεση είναι έντονη απέναντι στο Facebook να διαφοροποιήσει τον αλγόριθμό του, προκειμένου να φιλτράρει τις ψευδείς ειδήσεις» αναφέρει δημοσίευμα του «Economist». Αν και ο ιδρυτής του, Μαρκ Ζάκερμπεργκ, επισήμανε πως δεν υπάρχει περίπτωση να ευθύνεται το κοινωνικό δίκτυο για το εκλογικό αποτέλεσμα στις ΗΠΑ μέσω της διασποράς ψευδών ειδήσεων, πριν από λίγες εβδομάδες, όταν μέσα από το Facebook διαδόθηκε ότι ο ιδρυτής του είχε πεθάνει, ο Ζάκερμπεργκ ανακοίνωσε πως το Facebook θα πράξει τα δέοντα προκειμένου να περιορίσει όσο το δυνατόν περισσότερο τις ψευδείς ειδήσεις, ενώ με τη σειρά της η Google ανακοίνωσε πως δεν θα επιτρέπει σε ιστοσελίδες που ανεβάζουν ψευδή δημοσιεύματα να λαμβάνουν χρήματα μέσω του Google AdSense.

Ένας στους δύο χρήστες ενημερώνεται μέσω Facebook

Η χρήση των social media ολοένα και αυξάνεται, ενώ μεγάλο ποσοστό πολιτών τα χρησιμοποιεί ως κύριο μέσο ενημέρωσης. Στο Digital News Report 2016 από το Ινστιτούτο του Reuters αποδεικνύεται του λόγου το αληθές. Το 46% των Αμερικανών χρηστών του internet ενημερώνεται μέσα από κοινωνικά δίκτυα, κυρίως Facebook και Twitter. Στην Ελλάδα, 74% των χρηστών διαβάζουν ειδήσεις μέσω Facebook και Twitter, ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 27% εμπιστεύεται μόνο τα social media για την ενημέρωσή του και κανένα άλλο μέσο. 

Σύμφωνα με το Digital Report 2016, στην Ευρώπη 46% των χρηστών κατά μέσο όρο εμπιστεύονται τα κοινωνικά δίκτυα για την ενημέρωσή τους. Ένας στους δύο, λοιπόν, σε Ευρώπη και ΗΠΑ έρχεται σχεδόν καθημερινά σε επαφή με ψευδείς ειδήσεις και παραπλανητικές πληροφορίες. Το ζήτημα, ωστόσο, είναι πόσο φιλτράρει κάθε χρήστης αυτό που διαβάζει και πόσο ευθύνεται για τη διάδοσή του.

Στη χώρα μας πρόσφατα δημοσιεύτηκε μέσω της Ένωσης Εκδοτών Διαδικτύου ο Κώδικας Δεοντολογίας για τα Ψηφιακά Μέσα Ενημέρωσης, που αφορά τους δημοσιογράφους που εργάζονται σε sites. Μερικές από τις πρακτικές του κώδικα είναι πως ο δημοσιογράφος που διατηρεί προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα, εκτός από τον εαυτό του, εκπροσωπεί ταυτόχρονα και το μέσο στο οποίο εργάζεται μέσα από τον προσωπικό του λογαριασμό. Κάθε δημοσιογράφος πρέπει να ελέγχει την είδηση που κοινοποιεί στα κοινωνικά δίκτυα, δεν πρέπει να εμπλέκεται σε διαφωνίες και διαδικτυακές λογομαχίες, σε περίπτωση εσφαλμένης ανάρτησης θα πρέπει να διορθώνει το λάθος χωρίς να διαγράφει την αρχική ανάρτηση, εν ολίγοις, και όπως αναφέρεται αυτολεξεί στον κώδικα, «πρέπει να ισορροπήσει ανάμεσα στην επαγγελματική του υπόσταση και την προσωπική του ζωή και ιδιωτικότητα». 

Οι κανόνες δεοντολογίας έρχονται να καλύψουν ένα κενό που υπήρχε στον κόσμο του διαδικτύου, ωστόσο δεν αποτελούν λύση, ούτε αποτρέπουν τη δημιουργία και διάδοση ψευδών ειδήσεων – άλλωστε οι υπεύθυνοι γι’ αυτές, όπως αποδεικνύεται, δεν είναι καν δημοσιογράφοι. Αυτό στο οποίο επιμένουν πολλοί μελετητές είναι η ατομική ευθύνη που έχει κάθε χρήστης γι’ αυτά που διαβάζει και γι’ αυτά που διαδίδει μέσω internet.

Ο αλγόριθμος του Facebook δεν θα μπορέσει να αλλάξει ώστε να εξαφανίσει τις ψεύτικες ειδήσεις από τα newsfeeds των χρηστών, θα μπορούσε όμως να αλλάξει κατά τέτοιον τρόπο ώστε να φέρνει μπροστά τους και την αντίθετη άποψη, ξεπερνώντας τα όρια του λεγόμενου «echo chamber» και αναγκάζοντάς τους να αποκτήσουν μια πιο κριτική ματιά, ακόμη και απέναντι στην ίδια τους την άποψη.