ΗΠΑ, Ε.Ε. στη σκιά του τραμπισμού
Οι προεδρικές εκλογές της 3ης Νοεμβρίου εξελίχθηκαν σε μια σκληρή αναμέτρηση για το αποτέλεσμα και την κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν οι ΗΠΑ.
Οι επιλογές του προέδρου Τραμπ κατά τη διάρκεια της τελευταίας τετραετίας επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριστικά της ισχυρότερης Δημοκρατίας στον κόσμο και άλλαξαν τον διεθνή της ρόλο.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν τελικά θα μπορέσουν οι ΗΠΑ να αφήσουν πίσω τους τον τραμπισμό.
Φυλετικός διαχωρισμός
Η συμμετοχή στις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ έφτασε σε επίπεδα ρεκόρ. Ξεπέρασε το 66%, ενώ στις εκλογές του 2016 ήταν στο 59% και του 2012 στο 57%.
Ο Μπάιντεν είναι ο προεδρικός υποψήφιος ο οποίος ιστορικά πήρε τις περισσότερες ψήφους, 3,5 εκατομμύρια περισσότερες από τον αντίπαλό του, Τραμπ.
Το αποτέλεσμα, όμως, των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ κρίνεται από τον αριθμό των εκλεκτόρων και όχι από τον αριθμό των ψήφων. Σε κάθε Πολιτεία αναλογεί αριθμός εκλεκτόρων ίσος με το άθροισμα των εκπροσώπων της στο Κογκρέσο και των δύο γερουσιαστών που έχει καθεμιά τους. Κατά συνέπεια, πρόεδρος εκλέγεται αυτός που εξασφαλίζει τουλάχιστον 270 εκλέκτορες μέσα από μία διαδικασία που δίνει όλους τους εκλέκτορες κάθε Πολιτείας στον υποψήφιο που θα έρθει πρώτος σε ψήφους σε αυτήν.
Το εκλογικό σύστημα στις ΗΠΑ έχει μετατραπεί σε παράγοντα πολιτικής πόλωσης, εφόσον για καθαρά δημογραφικούς λόγους οι Δημοκρατικοί έχουν αρχίσει να χάνουν προεδρικές εκλογές ακόμη και όταν ο προεδρικός υποψήφιός τους εξασφαλίζει τις περισσότερες ψήφους.
Η μεγάλη αύξηση του ποσοστού συμμετοχής οφείλεται στις συνθήκες πόλωσης που δημιουργήθηκαν. Από τη μια ο Τραμπ ήταν αποφασισμένος να επαναλάβει με κάθε τρόπο τη νίκη του 2016, οπότε επικράτησε στους εκλέκτορες ενώ ήρθε δεύτερος στις ψήφους. Από την άλλη οφείλεται στη δυναμική αντίδραση των Δημοκρατικών, οι οποίοι κινητοποιήθηκαν για να αλλάξουν την σε βάρος τους εκλογική αριθμητική.
Η μέθοδος του Τραμπ είναι πολωτική και διχαστική. Αυτό αναδεικνύεται και μέσα από την ανάλυση των εκλογικών αποτελεσμάτων. Σύμφωνα με exit polls, 80%-85% των μαύρων ψηφοφόρων προτίμησαν τον Μπάιντεν, ενώ το ποσοστό αυτών που προτίμησαν τον Τραμπ περιορίζεται στο 12%-15%.
Πρόκειται για μία εντυπωσιακή εξέλιξη σε μια χώρα που βαρύνεται με την ιστορία του συστήματος της σκλαβιάς, που πυροδότησε και τον Εμφύλιο. Οι μαύροι ψηφοφόροι, οι οποίοι μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες αναφέρονταν ως νέγροι, υφίστανται κοινωνικές και οικονομικές διακρίσεις που έχουν σχέση με το παρελθόν των ΗΠΑ.
Το απότομο έως βίαιο στιλ διακυβέρνησης που υιοθέτησε ο Τραμπ συνέβαλε στην παραδοσιακή αστυνομική βία σε βάρος των μαύρων, γεγονός που προκάλεσε τη δυναμική λαϊκή αντίδραση. Οι μαύροι διαπίστωσαν για μία ακόμη φορά ότι στην αντίληψη της αστυνομίας μπορεί να είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας με περιορισμένα δικαιώματα.
Αναπτύχθηκε το κίνημα «Black lives matter» με δυναμικές διεκδικήσεις, αλλά και ακρότητες. Ο πρόεδρος Τραμπ δεν θέλησε να συμβάλει στη συμφιλίωση. Αντίθετα, προσπάθησε να αντλήσει πολιτικά οφέλη από τις ταραχές που ξέσπασαν σε διάφορες πόλεις των ΗΠΑ και φάνηκε να καλύπτει λευκούς ακροδεξιούς που κινήθηκαν απειλητικά κατά των μαύρων.
Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης ήταν μια πρωτοφανής συσπείρωση των μαύρων ψηφοφόρων υπέρ των Δημοκρατικών και σε βάρος των Ρεπουμπλικάνων.
Η πόλωση που προκάλεσε ο Τραμπ δεν περιορίζεται στους μαύρους ψηφοφόρους. Δυναμική ήταν και η αντίδραση των γυναικών στις πολιτικές επιλογές και στο στιλ του.
Με βάση τα exit polls, 56% των γυναικών που ψήφισαν υποστήριξαν τους Δημοκρατικούς και 43% του Ρεπουμπλικάνους. Αντίθετα, οι άνδρες ψήφισαν 48% υπέρ του Τραμπ και 47% υπέρ του Μπάιντεν.
Η αντίληψη που προβάλλει ο Τραμπ για τις γυναίκες θεωρείται προσβλητική από πολλές Αμερικανίδες, ενώ οι πολωτικές του επιλογές και η φραστική του βιαιότητα αξιολογούνται αρνητικά.
Η αμφισβήτηση της νομιμότητας
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του τραμπισμού είναι η διαρκής αμφισβήτηση της νομιμότητας μέχρις ότου αυτή προσαρμοστεί στη σκοπιμότητα και στην ιδιοτέλεια του Τραμπ.
Ορισμένοι αναλυτές αποδίδουν αυτή την τάση του Τραμπ στο επαγγελματικό του παρελθόν, οπότε χρησιμοποίησε με επιτυχία ομάδες ικανών και επιθετικών νομικών συμβούλων για να διαμορφώσει το νομοθετικό πλαίσιο –ιδιαίτερα στη Νέα Υόρκη– σύμφωνα με τα επενδυτικά του σχέδια στο real estate. Διέπρεψε ως επιχειρηματίας, εξασφαλίζοντας μέσα από σκληρές νομικές μάχες εντυπωσιακές επιδοτήσεις και φοροαπαλλαγές.
Παρακολουθώντας τις κινήσεις του κατά τη διάρκεια της τελευταίας τετραετίας καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι χρησιμοποιεί και στην πολιτική τη δοκιμασμένη επαγγελματική του μέθοδο. Οι κανόνες ισχύουν κυρίως για τους άλλους και όταν εμποδίζουν τις κινήσεις του φροντίζει να τους παρακάμπτει ή και να τους αλλάζει.
Ακόμη και κατά τη διάρκεια της καταμέτρησης των ψήφων ο Τραμπ προσπάθησε να αλλάξει, προς όφελός του, τους εκλογικούς κανόνες. Θεώρησε ότι δεν τον ευνοεί η επιστολική ψήφος και γι’ αυτό ξεκίνησε μια καμπάνια με στόχο να την ταυτίσει με τη… νοθεία. Ταυτόχρονα παρενέβη σε δικαστήρια Πολιτειών, σε μια προσπάθεια να τερματίσει την καταμέτρηση των ψήφων προτού ολοκληρωθεί η καταμέτρηση των επιστολικών ψήφων. Έφτασε στο σημείο να αυτοανακηρυχθεί σε νικητή των εκλογών χωρίς να υπάρχουν οριστικά αποτελέσματα και ενώ το προβάδισμα του Μπάιντεν στη λαϊκή ψήφο έπρεπε να του επιβάλει μια διαφορετική, πιο συγκρατημένη πολιτική συμπεριφορά.
Η μεθοδολογία του Τραμπ, ο οποίος αυτοεξυπηρετείται σε βάρος των δημοκρατικών θεσμών και του δημόσιου συμφέροντος, διχάζει την αμερικανική κοινωνία. Από τη μια έχουμε αυτούς που ακολουθούν το κακό παράδειγμά του και θεωρούν ότι μπορούν να παρακάμψουν τους κανόνες ή να τους διαμορφώσουν σύμφωνα με τις επιδιώξεις τους. Από την άλλη έχουμε αυτούς που υποστηρίζουν μια πιο θετική προσέγγιση στην πολιτική και στην κοινωνία και νιώθουν να ασφυκτιούν στο περιβάλλον που δημιουργεί ο τραμπισμός.
Οι Αμερικανοί πολίτες πήγαν στις προεδρικές εκλογές διαπιστώνοντας ότι ο πρόεδρος Τραμπ, αν και αυτοπροβάλλεται ως δισεκατομμυριούχος, έχει χρόνια να πληρώσει φόρο εισοδήματος στο αμερικανικό Δημόσιο. Αποφεύγει τη βασική υποχρέωση που είναι η συμμετοχή μέσω της φορολογίας στη χρηματοδότηση του κράτους και των λειτουργιών του και εμφανίζει τη μη φορολόγησή του ως επιχειρηματικό επίτευγμα.
Ο τραμπισμός –με τις επιλογές του– ενισχύει τις φυλετικές εντάσεις, προκαλεί τη δικαιολογημένη αντίδραση πολλών γυναικών, εξασθενίζει την κοινωνική συνοχή και μεγαλώνει τις κοινωνικές ανισότητες και την πόλωση. Τέλος, καθιερώνει μια αντίληψη στην πολιτική όπου αυτός που έχει τα μέσα μπορεί να κάνει ό,τι θέλει και να στήσει το παιχνίδι σε βάρος των αντιπάλων του ή του κοινωνικού συνόλου.
Εμπόδιο στη συνεργασία
Ο Τραμπ κάλυψε στη διάρκεια της τετραετίας την αυθαιρεσία του σε ζητήματα διεθνών σχέσεων και συνεργασίας πίσω από το σύνθημα «Πρώτα η Αμερική». Στις περισσότερες περιπτώσεις το «Πρώτα η Αμερική» μετατράπηκε σε «Ό,τι θέλει ο πρόεδρος Τραμπ».
Ενδεικτική η περίπτωση της Συμφωνίας του Παρισιού για την αποτροπή της κλιματικής αλλαγής. Ο Τραμπ αποφάσισε την αποδέσμευση των ΗΠΑ από τη συμφωνία, παρουσιάζοντας τους κινδύνους από την υπερθέρμανση του πλανήτη σαν ένα είδος fake news.
Ανακοίνωσε την ολοκλήρωση της αποχώρησης των ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισιού ενώ ήταν σε εξέλιξη η καταμέτρηση των ψήφων. Από την πλευρά του, ο Μπάιντεν δήλωσε ότι σε περίπτωση που τελικά εκλεγεί αυτός πρόεδρος οι ΗΠΑ θα επιστρέψουν στη Συμφωνία του Παρισιού.
Ανάλογη προσέγγιση του Τραμπ και στο θέμα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Στην προσπάθειά του να πείσει ότι δεν φταίει αυτός που υποτίμησε την απειλή της πανδημίας αλλά ο… κινεζικός ιός, για τον οποίο ευθύνονται η Κίνα και ο «ΠΟΥ που την καλύπτει», προχώρησε πρώτα στη μείωση της χρηματοδότησης και στη συνέχεια στην οριστική αποχώρηση των ΗΠΑ από τον Παγκόσμιο Οργανισμό.
Έτσι, έχουμε μία υπερδύναμη η οποία λέει «όχι» στη διεθνή συνεργασία προκειμένου να αποτραπεί η κλιματική αλλαγή, να αντιμετωπιστεί σε παγκόσμιο επίπεδο η πανδημία και για διάφορους άλλους κοινούς σκοπούς μεγάλης σημασίας.
Ο τραμπισμός μετέτρεψε τις ΗΠΑ, οι οποίες πρωταγωνίστησαν στη δημιουργία και στην ανάπτυξη του διεθνούς συστήματος πολυμερούς συνεργασίας, σε παράγοντα αποσταθεροποίησής του. Η άλλοτε μοναδική υπερδύναμη περνάει κρίση εσωστρέφειας, που συμπληρώνει την εσωτερική φυλετική, κοινωνική και θεσμική κρίση που διέρχεται.
Αυθαίρετη διπλωματία
Ο τραμπισμός χαρακτηρίζεται και από την απόλυτη σύγχυση μεταξύ του εθνικού συμφέροντος που πρέπει να εκφράζει ο πρόεδρος των ΗΠΑ και των προσωπικών, οικογενειακών συμφερόντων ή προτιμήσεων του προέδρου Τραμπ.
Κατά τη διάρκεια της τετραετίας προτίμησε τη συνεννόηση ή την ψευδαίσθηση της συνεννόησης με ηγέτες των οποίων το αυταρχικό «προφίλ» τον ικανοποιούσε ή του δημιουργούσε την εντύπωση ότι πρόβαλλε έμμεσα τη δική του προσωπικότητα.
Έτσι, στο State Department αναλύουν την πολιτική του Ερντογάν με τους όρους της αμερικανικής στρατηγικής και καταλήγουν συχνά σε αρνητικά συμπεράσματα. Αντίθετα, ο Τραμπ δείχνει μεγάλη κατανόηση σε επιλογές του Ερντογάν και σε κρίσιμες περιπτώσεις τού προσφέρει πολιτική κάλυψη. Ρόλο στην προσέγγισή του φαίνεται να παίζουν τα επιχειρηματικά του συμφέροντα και η καλή συνεννόηση –πάλι σε επιχειρηματική βάση– του γαμπρού του με τον γαμπρό του Ερντογάν, ο οποίος είναι και υπουργός Οικονομικών της Τουρκίας.
Ο Τραμπ τα πηγαίνει καλά με τον Ερντογάν, καταλαβαίνει τον Όρμπαν, ενθουσιάζεται με τον Φάρατζ, διευκολύνει τον Πούτιν, αλλά δεν αντέχει τη Μέρκελ και δύσκολα δίνει κάποια σημασία στον Μακρόν. Κατά περιόδους εμφανίζεται και ικανοποιημένος με την ανύπαρκτη, όπως αποδεικνύεται, συνεννόησή του με τον σταλινικό δικτάτορα της Βόρειας Κορέας.
Όπως στο εσωτερικό των ΗΠΑ οι επιλογές του προκαλούν κρίση αξιών και κοινωνική και θεσμική αποσταθεροποίηση, έτσι και οι επιλογές του στο εξωτερικό προκαλούν κρίση αξιών σε αυτό που αποκαλούμε Δύση και αδυναμία αποτελεσματικής συνεργασίας.
Με ευθύνη του τραμπισμού η Δύση απαξιώνεται και η επιρροή των δυνάμεων που θεωρητικά την αποτελούν περιορίζεται δραστικά. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές σε σχέση με την Κίνα, που είναι η ανερχόμενη υπερδύναμη.
Εφαρμόζοντας τη στρατηγική «Πρώτα η Αμερική», ο Τραμπ επιδίδεται σε έναν διμέτωπο αγώνα, κατά της Κίνας αλλά και κατά της Ε.Ε., με μεγάλη κερδισμένη την ίδια την Κίνα. Ενώ η Δύση στο σύνολό της θα μπορούσε να βάλει σε ένα γενικό πλαίσιο την άνοδο της Κίνας, με τις ΗΠΑ να κινούνται μόνες τους και τις άλλες δυτικές δυνάμεις να αντιμετωπίζονται με αρνητική διάθεση από τον Τραμπ χάνεται κάθε πιθανότητα σοβαρής και αποτελεσματικής αντιπαράθεσης με την Κίνα σε ζητήματα της οικονομίας, της ψηφιακής οικονομίας, της πολιτικής και στρατιωτικής επιρροής.
Ίδια γεύση με Ερντογάν
Ανάλογες είναι οι εξελίξεις –σε μικρότερη κλίμακα– και με τον Ερντογάν. Τα επιχειρηματικά συμφέροντα του Τραμπ και της οικογένειάς του, όπως και η συνεννόηση μεταξύ δύο «ισχυρών» προσωπικοτήτων, απαλλάσσουν τον Τούρκο πρόεδρο από βασικές υποχρεώσεις του. Η Τουρκία –με ευθύνη του Ερντογάν– δεν συμμετέχει στο εμπάργκο σε βάρος της Ρωσίας για την Κριμαία και την ανατολική Ουκρανία, ενώ έσπαγε συστηματικά και το σκληρό εμπάργκο σε βάρος του Ιράν. Αντίστοιχες πρωτοβουλίες από άλλους ηγέτες θα είχαν αντιμετωπιστεί ιδιαίτερα αυστηρά από τον Τραμπ, αλλά στην περίπτωση του Ερντογάν επικράτησαν άλλα κριτήρια.
Ο Ερντογάν ενθαρρύνεται ταυτόχρονα από την κάλυψη που του προσφέρει σε πολλές περιπτώσεις ο Τραμπ αλλά και από τη σταδιακή απόσυρση των ΗΠΑ από στρατηγικής σημασίας περιοχές. Η Τουρκία σπεύδει –όπου μπορεί– να καλύψει τα κενά. Ενδεικτικό του κυνισμού που χαρακτηρίζει τον τραμπισμό στην εξωτερική πολιτική ήταν το άδειασμα από την Ουάσινγκτον των Κούρδων της Συρίας που είχαν πρωταγωνιστήσει στη μάχη κατά του Ισλαμικού Κράτους σε όφελος του Ερντογάν. Ο τελευταίος κατέλαβε τα εδάφη της Συρίας που κατοικούνται από τους Κούρδους σε συνεννόηση και με την άδεια του Τραμπ.
Κρίσιμη περίοδος
Οι ΗΠΑ έχουν μπροστά τους μια κρίσιμη περίοδο, στη διάρκεια της οποίας θα φανεί αν ο τραμπισμός έχει γίνει μόνιμο χαρακτηριστικό της πολιτικής ζωής και της παγκόσμιας στρατηγικής των ΗΠΑ.
Δύο είναι τα κρίσιμα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν.
Το πρώτο είναι αν μπορεί να υπάρξει ομαλή δημοκρατική μετάβαση χωρίς σκόπιμη αποσταθεροποίηση του συστήματος με πρωτοβουλία του Τραμπ.
Το δεύτερο έχει να κάνει με τις δυνάμεις που θα στηρίζουν τις επιλογές και τη μεθοδολογία του Τραμπ ακόμη και στην περίπτωση που αυτός απομακρυνθεί από την εξουσία.
Υπάρχει κίνδυνος αλλοίωσης των χαρακτηριστικών της ισχυρότερης Δημοκρατίας στον κόσμο εξαιτίας της τετραετίας Τραμπ. Μπορεί, λοιπόν, να υπάρξουν σοβαρές δυσλειτουργίες στην πολιτική ζωή των ΗΠΑ για την παγκόσμια στρατηγική τους στη βάση της νοοτροπίας και της μεθοδολογίας του τραμπισμού.
Κανείς δεν ξέρει αν το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα θα επιβιώσει, ως οργανωμένη δύναμη, της περιπέτειας του Τραμπ και αν θα μπορέσει να παίξει εποικοδομητικό ρόλο στη σταθεροποίηση του πολιτικού συστήματος.
Ούτε μπορούμε να ξέρουμε αν το Δημοκρατικό Κόμμα θα μπορέσει να επιβάλει κάποιους στοιχειώδεις κανόνες καλής πολιτικής συμπεριφοράς και συναίνεσης. Στην εικόνα του έμπειρου αλλά εμφανώς κουρασμένου Μπάιντεν προσπαθούμε να διακρίνουμε τις δυνατότητες αλλά και τους περιορισμούς των Δημοκρατικών.
Την Πέμπτη 5 Νοεμβρίου το βράδυ –που γράφονται αυτές οι γραμμές– δεν έχει ανακοινωθεί το τελικό αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών. Ο Μπάιντεν απέχει μερικούς κρίσιμους εκλέκτορες από την προεδρία, ενώ ο Τραμπ προσπαθεί να αξιοποιήσει τις ιδιαιτερότητες του εκλογικού συστήματος και ίσως να οργανώσει μια δικαστική αντεπίθεση, με στόχο να παραμείνει στην προεδρία.
Η πολιτική εικόνα των ΗΠΑ είναι ήδη γκρίζα και ορισμένοι αναλυτές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι έχει μπροστά της μια περίοδο σκληρών αντιπαραθέσεων, ενδεχομένως και πολιτικής αστάθειας.
Αν απομακρυνθεί ο Τραμπ από την προεδρία, αυτό θα είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό βήμα στη σωστή κατεύθυνση. Όμως η εκλογική ήττα του Τραμπ δεν σημαίνει αυτόματα και κατάρρευση του τραμπισμού, ο οποίος απέκτησε βαθιές ρίζες στις ΗΠΑ στη διάρκεια της τελευταίας τετραετίας.
Αν υπάρξει μία ακόμη ανατροπή στο βασικό σενάριο και εξασφαλίσει ο Τραμπ και δεύτερη τετραετία, τότε ο τραμπισμός θα μετατραπεί σε κυρίαρχη ιδεολογία και καθεστώς στις ΗΠΑ, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνία, την πολιτική, τους δημοκρατικούς θεσμούς αλλά και τον κόσμο ολόκληρο.
