Η νέα μεγάλη φούσκα

Η παγκόσμια επενδυτική κοινότητα ασχολείται επισταμένως με την αναζήτηση της αιτίας η οποία θα προκαλέσει την επόμενη κρίση στην οικονομία. Πολλοί αναλυτές εκτιμούν ότι  οι εστίες ανησυχίας εντοπίζονται στην αγορά μετοχών, η οποία στις αναπτυγμένες χώρες βρίσκεται σε ιστορικά υψηλά, σε μία κρίση χρέους του δυτικού κόσμου καθώς και στην επιβράδυνση της ανάπτυξης στην Κίνα. Εξίσου σημαντικό αλλά λιγότερο γνωστό θέμα αποτελεί η παγκόσμια συνταξιοδοτική δαπάνη και το κατά πόσον αυτή μπορεί να εξυπηρετηθεί.

Τα συνταξιοδοτικά συστήματα στο δυτικό κόσμο απαρτίζονται ως επί το πλείστον από δύο πυλώνες. Ο πρώτος πυλώνας είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως κρατική σύνταξη, η οποία εξασφαλίζει στους πολίτες ένα ελάχιστο εισόδημα ανάλογα με τα χρόνια εργασίας τους. Αυτή η σύνταξη είναι διανεμητική, δηλαδή ανεξαρτήτως των εισφορών τις οποίες δίνει κάποιος όταν ξεπεραστεί ένα ανώτατο όριο η σύνταξη η οποία θα λάβει μένει σταθερή. Αυτός ο πυλώνας έχει μία κοινωνική υφή και ουσιαστικά μεταφέρει πλούτο από τους πλουσιότερους στους φτωχότερους. Ο εγγυητής των συντάξεων αυτών είναι το κράτος με την ανεξάντλητη φοροεισπρακτική δυνατότητά του. 

Ο δεύτερος πυλώνας εν αντιθέσει έχει κεφαλαιοποιητικό χαρακτήρα. Ο κάθε εργαζόμενος έχει ένα ατομικό λογαριασμό τον οποίο χρηματοδοτεί ο εργοδότης (ιδιωτικός τομέας, κράτος ή  οργανισμοί με δικά τους ταμεία) και στον οποίο μπορεί να συνεισφέρει και ο ίδιος ο ασφαλισμένος θυσιάζοντας ένα μέρος του μισθού του. Τα χρήματα αυτά τοποθετούνται σε μεγάλα σχήματα τα οποία αναλαμβάνουν να τα τοποθετήσουν σε επενδύσεις όπως μετοχές και ομόλογα με σκοπό να επιτύχουν ικανοποιητικές αποδόσεις σε βάθος χρόνου. Σε πολλά σχήματα δίνεται η δυνατότητα στα μέλη να επιλέγουν τα ίδια τις επενδύσεις ή το επίπεδο ρίσκου στο οποίο θέλουν να εκθέσουν τις αποταμιεύσεις τους. Μόλις ο εργαζόμενος φτάσει ένα κατώτατο όριο ηλικίας έχει τη δυνατότητα είτε να εισπράξει όλα τα χρήματα στο λογαριασμό του, είτε να αγοράσει ένα συνταξιοδοτικό συμβόλαιο από μια ασφαλιστική εταιρία το οποίο προσφέρει μία συμπληρωματική στη βασική του κράτους σύνταξη. Αυτό το σύστημα δεν έχει αναδιανεμητικό χαρακτήρα εφόσον ο εργαζόμενος ανταμείβεται ανάλογα με την επαγγελματική και κατά συνέπεια μισθολογική του ανέλιξη στη διάρκεια του εργασιακού βίου. Παράλληλα μεταφέρει έμμεσα την ευθύνη της απόδοσης των επενδύσεων στον ίδιο τον ασφαλισμένο χωρίς να εγγυάται μία κατώτατη σύνταξη από κάποιο οργανισμό ή το κράτος καθιερώνοντας έτσι έναν ανεπίσημο προσωπικό «κόφτη». Δίνει παράλληλα όμως στον εργαζόμενο τη δύναμη να πάρει ο ίδιος  την τύχη στα χέρια του, χωρίς να εξαναγκάζεται να  επιχορηγεί με τις εισφορές του άλλες κοινωνικές ομάδες.

Ένα μεγάλο μέρος των συντάξεων του δεύτερου πυλώνα ωστόσο, καθιερώθηκε σε μία εποχή οικονομικής ευμάρειας, υψηλών επιτοκίων και συνδικαλιστικών πιέσεων οι οποίες οδήγησαν στην παροχή μίας σειράς εγγυήσεων από τους εργοδότες. Η πιο γνωστή από αυτές είναι η εγγύηση απόδοσης μίας σύνταξης ως ποσοστό επί του τελευταίου μισθού. Πως όμως εξυπηρετείται αυτός ο στόχος εάν οι αποδόσεις των επενδύσεων δεν είναι οι αναμενόμενες; 

Σε παλαιότερους καιρούς αυτό δεν ήταν σύνηθες πρόβλημα καθότι οι συνθήκες ήταν ευνοϊκότερες. Μια σειρά δεδομένων ωστόσο όπως η γήρανση του πληθυσμού, η μείωση των εισοδημάτων μετά την τελευταία κρίση, οι μικρότερες αποδόσεις παγκοσμίως και άλλα τεχνικά θέματα έχουν καταστήσει τη νέα πραγματικότητα πολύ δυσμενή. Σε μία εποχή όπου το ένα τρίτο των ομολόγων παγκοσμίως έχει αρνητικές αποδόσεις, η δεξαμενή με τα διαθέσιμα επενδυτικά οχήματα συνεχώς συμπιέζεται.  

Χαρακτηριστική υπήρξε η αδυναμία της Τράπεζας της Αγγλίας να βρει πωλητές για ομόλογα μακράς διαρκείας στην προσπάθεια της να παράσχει χρήμα στην οικονομία μετά το Brexit, παρότι προσέφερε πολύ υψηλό τίμημα. Αυτό συνέβη διότι οι κάτοχοι των ομολόγων αυτών είναι κυρίως συνταξιοδοτικά funds και ασφαλιστικές εταιρίες οι οποίες δεν ήθελαν να απολέσουν τις αποδόσεις που είχαν εξασφαλίσει και οι οποίες είναι πλέον δυσεύρετες. 

Οι αριθμοί συνηγορούν στην ανάδειξη της αστρονομικής κλίμακας του ζητήματος. Σε μία έρευνα με θέμα τη συνταξιοδοτική κρίση η CITI εξηγεί ότι το οι ακάλυπτες συνταξιοδοτικές υποχρεώσεις σε 20 μόνο χώρες του ΟΟΣΑ ανέρχονται σε 78 τρισεκατομμύρια δολάρια, ήτοι διπλάσιες από το δημόσιο χρέος των χωρών αυτών. Οι 500 μεγαλύτερες εταιρίες της Αμερικής μετά βίας μπορούν να καλύψουν το 80% των εγγυήσεων που έχουν δώσει. Σε ένα ακραίο παράδειγμα οι μελλοντικές συντάξεις των εργαζόμενων της British Telecom είναι μεγαλύτερες από τη χρηματιστηριακή αξία της εταιρίας και το έλλειμμα του συνταξιοδοτικού της ταμείου υπερβαίνει αυτό του ελληνικού προϋπολογισμού.

Το ζήτημα της συνταξιοδοτικής δαπάνης ταλανίζει κράτη και επιχειρήσεις οι οποίες αναγκάζονται να επιχορηγούν τα ταμεία ζημιώνοντας την κερδοφορία τους. Στις περισσότερες αγοραπωλησίες και συγχωνεύσεις επιχειρήσεων η εξέταση των ασφαλιστικών/συνταξιοδοτικών παροχών προς τους εργαζόμενους αποτελεί  σημείο προσοχής για τις ελεγκτικές εταιρίες. 

Η προοπτική αθέτησης πληρωμών ή απομείωσης των  συνταξιοδοτικών παροχών δημιουργεί ωστόσο και ένα κοινωνικό και πολιτισμικό ερώτημα. Σαφώς η αδυναμία εκπλήρωσης της συνταξιοδοτικής υπόσχεσης μπορεί να αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό σε ανεπαρκή προγραμματισμό και κακές συγκυρίες. Δεν παύει όμως να αποτελεί και μία αποτυχία της οικονομίας να παράγει ικανοποιητικές αποδόσεις οι οποίες θα επιτύγχαναν το σκοπό αυτό. Αυτή η διαπίστωση κυοφορεί την ανάγκη εύρεσης μίας νέας αλήθειας. Είναι ουσιαστικά η σύνταξη ένα δικαίωμα όπως την αντιλαμβανόμασταν μέχρι σήμερα ή μία πολυτέλεια για την οποία πρέπει να φροντίσει ο κάθε πολίτης όπως όταν αγοράζει ένα σπίτι;  Σε κάθε περίπτωση οι προτεινόμενες λύσεις όπως η επιμήκυνση του εργασιακού βίου και ο περιορισμός παροχών έχουν σημαντικές  παρενέργειες όπως η ανεργία στους νέους και η φτωχοποίηση των γηραιότερων. 

Το συνταξιοδοτικό πρόβλημα αναπτύχθηκε αθόρυβα μέσα στη διάρκεια δεκαετιών και τώρα κινδυνεύει να εκτραχυνθεί και να μετατραπεί σε μια ανεξέλεγκτη σουπερνόβα. Τι θα συμβεί εάν στην προσπάθεια να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους, οι πάροχοι αυξήσουν το ρίσκο των επενδύσεων  τους; Πώς θα αντιδράσει η μάζα των πολιτών όταν δουν την πολυαναμενόμενη σύνταξή τους λειψή; Η μείωση του συνταξιοδοτικού εισοδήματος θα μπορούσε να προκαλέσει υφεσιακές πιέσεις στην οικονομία διότι οι συνταξιούχοι δε θα μπορούν να ξοδεύουν όσο στο παρελθόν. Παράλληλα οι νεότεροι θα αναγκαστούν να αποταμιεύουν περισσότερα χρήματα για το μέλλον ώστε να αναπληρώσουν το περιορισμένο συνταξιοδοτικό τους εισόδημα. Και οι δύο περιπτώσεις θα πρέπει να οδηγήσουν σε επανεκτίμηση της εκτιμώμενης καταναλωτικής ζήτησης.  

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι δυτικές κοινωνίες θα προσαρμοστούν μακροπρόθεσμα στα νέα δεδομένα. Ο κίνδυνος μίας μεγάλης αναταραχής ωστόσο θα συνεχίζει να απειλεί τον πλανήτη εάν οι ιθύνοντες δε δράσουν άμεσα λαμβάνοντας  τις απαραίτητες γενναίες αποφάσεις.