Τάσος Τσακίρογλου: Στην Ιστορία δεν υπάρχουν μονόδρομοι

«Πρόσωπα της απομάγευσης». Τι ωραίος τίτλος! Πώς προέκυψε;

Τον τίτλο του βιβλίου τον εμπνεύστηκα από την ανάλυση του Μαξ Βέμπερ για το πώς ο καπιταλισμός «απομάγευσε» τη φεουδαρχία, σκοτώνοντας σταδιακά όλο τον ρομαντισμό και την πραγματικότητα μιας κατά βάση αγροτικής κοινωνίας. Η πίστη στο υπερφυσικό και στη «μαγεία της φύσης», έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται και στη λογοτεχνία του «μαγεμένου δάσους», σταδιακά εκτοπίζεται από ένα υπολογιστικό σύστημα που πιστεύει μόνο σε ό,τι είναι μετρήσιμο και κερδοφόρο: στον καπιταλισμό. Σήμερα το ίδιο αυτό σύστημα, μέσω της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, απογυμνώνεται και εμφανίζεται μπροστά στους πολίτες σαν αυτό που πάντα ήταν: ένα σύστημα που ομνύει στο κέρδος και στο χρήμα και το οποίο θεωρεί τους ανθρώπους αναλώσιμο υλικό, όπως και ολόκληρη τη φύση. Άρα έχουμε και σήμερα μια νέα «απομάγευση», της οποίας έχουμε το «προνόμιο» να είμαστε αυτόπτες μάρτυρες. Αυτή η απομάγευση συνοδεύεται από διάλυση των ψευδαισθήσεων σχετικά με την αέναη πρόοδο και διάψευση των προσδοκιών ότι κάθε γενιά θα ζει καλύτερα από την προηγούμενη.

Οι περισσότεροι από τους συνομιλητές μου ανήκουν σε αυτό το σχετικά δυσεύρετο πλέον είδος που λέγεται «δημόσιος διανοούμενος». Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι άνθρωποι μόνο της θεωρίας και των αμφιθεάτρων αλλά μάχιμοι στοχαστές που αναλύουν και, όταν μπορούν, παρεμβαίνουν με τον τρόπο τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Βασικό τους χαρακτηριστικό είναι η ανεξαρτησία από τα συμφέροντα και τις εξουσίες, απέναντι στις οποίες κρατάνε πάντα κριτική στάση. Δηλαδή το πρότυπο εκείνο του διανοούμενου που ενσάρκωσε εμβληματικά ο Εμίλ Ζολά με το «Κατηγορώ» στην υπόθεση Ντρέιφους. Στις συνομιλίες μας επιχειρούν να ξεσκεπάσουν τις κρυφές όψεις της κυριαρχίας και να συμβάλουν στην κινητοποίηση των πολιτών που υφίστανται όσα υφίστανται σήμερα εξαιτίας της απληστίας και της αρπακτικότητας κυρίως του χρηματοπιστωτικού τομέα.

Εάν διαβάσει κάποιος το βιβλίο, θα αντιληφθεί ότι οι άνθρωποι που βρέθηκαν απέναντί μου μιλούν κυρίως για το «διά ταύτα», αφού όχι μόνο ασκούν συγκεκριμένη κριτική αλλά στην πλειονότητά τους έχουν συγκεκριμένες προτάσεις για την έξοδο από την κρίση, για την αναζωογόνηση της δημοκρατίας και τον έλεγχο εκείνων των κοινωνικών δυνάμεων που σήμερα είναι ανεξέλεγκτες και προκαλούν πόνο και βάσανα σε εκατομμύρια ανθρώπους. Φυσικά, δεν είναι έργο των διανοουμένων να αλλάξουν την κοινωνία, αλλά να επεξεργαστούν και να προτείνουν μέτρα που θα μας βγάλουν από τα σημερινά αδιέξοδα. Καθήκον αλλαγής της πραγματικότητας έχουν οι πολίτες συλλογικά και η πολιτική έκφρασή τους, δηλαδή τα κόμματα και οι πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις.

Για να ανακαλύψει ότι το δόγμα Τ.Ι.Ν.Α. (Δεν υπάρχει εναλλακτική) είναι ένας μύθος, δυστυχώς πολύ διαδεδομένος. Όχι μόνο οι 38 διανοούμενοι που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αλλά οι σχεδόν 160 από τους οποίους έχω πάρει συνέντευξη για την «Εφημερίδα των Συντακτών» συμφωνούν ότι στην Ιστορία δεν υπάρχουν μονόδρομοι και ότι, αντίθετα, υφίστανται πολλές εναλλακτικές δυνατότητες. Η λεγόμενη «μοναδική σκέψη» ή το περίφημο «τέλος της Ιστορίας» γελοιοποιήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες από την εξέλιξη των πραγμάτων. Η κοινωνία, όπως και η φύση, εμπεριέχουν στο DNA τους την ποικιλομορφία, με τη μορφή είτε υπαρκτών δυνάμεων είτε ως δυνατοτήτων.

Η κρίση έχει παρουσιάσει αρκετές περιπλοκές, δείχνοντας ότι η λύση δεν είναι μία και ότι απαιτείται ευρεία συνεργασία και ισχυρές συμμαχίες διεθνώς για την αντιμετώπισή της. Οι εξελίξεις σε σειρά χωρών με την ανάδυση νέων πολιτικών δυνάμεων ή ηγετών, αλλά και η συνεχιζόμενη κινητοποίηση εκατομμυρίων πολιτών σε όλη την ήπειρο, αφήνουν μια χαραμάδα αισιοδοξίας για το μέλλον. Βέβαια, ταυτόχρονα έχουμε και την επανεμφάνιση ιδεολογιών όπως ο ρατσισμός και ο εθνικισμός, που προκαλούν εύλογη ανησυχία. Είναι μια κομβική ιστορική στιγμή για τους Ευρωπαίους πολίτες, κατά την οποία πρέπει να αποφασίσουν ποιον δρόμο θα ακολουθήσουν: των διαχωρισμών, των τειχών και των συγκρούσεων ή της συνεργασίας και της αλληλεγγύης.

Η κρίση στην οικονομία αποκάλυψε και την κρίση αξιοπιστίας των ΜΜΕ, αφού, στην πλειονότητά τους, τάχθηκαν μονομερώς με τη λογική της δημοσιονομικής λιτότητας και την παρουσίασαν ως μονόδρομο. Το σκουλήκι βέβαια βρισκόταν μέσα στο φρούτο πριν από την κρίση, αφού τα περισσότερα από τα κυρίαρχα ΜΜΕ ανήκουν σε επιχειρηματίες ή ομίλους που έπαιρναν δουλειές από το κράτος και τις κυβερνήσεις συνήθως με αδιαφανείς τρόπους. Στο εσωτερικό του χώρου του Τύπου (έντυπου και ηλεκτρονικού) κυριάρχησαν τα τελευταία χρόνια εκκαθαρίσεις των ενοχλητικών φωνών και, ταυτόχρονα, διαμορφώθηκε ένα άναρχο και ασύδοτο εργασιακό τοπίο με θύμα τους εργαζόμενους. Υπ’ αυτή την έννοια, η ανεξάρτητη και έντιμη ενημέρωση έγινε ζητούμενο και η δημοσιογραφία –είτε σαν επάγγελμα είτε σαν λειτούργημα– απαξιώθηκε σχεδόν καθολικά. Ευθύνη φέρουν τόσο οι εργοδότες όσο και, σε μεγάλο βαθμό, εμείς οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι, οι οποίοι συντηρήσαμε ή ανεχτήκαμε αυτή την προβληματική και εκφυλισμένη κατάσταση.

Ένα μέσο είναι ανεξάρτητο όταν δεν ελέγχεται από οικονομικά, κομματικά ή κυβερνητικά συμφέροντα. Η πολιτεία –και κατά συνέπεια η όποια κυβέρνηση– πρέπει να δημιουργεί το πλαίσιο εντός του οποίου θα μπορούν να ασκούν ελεύθερα το λειτούργημά τους τα ΜΜΕ και οι δημοσιογράφοι. Δουλειά της δεν είναι ούτε να λογοκρίνει ούτε να επιχειρεί να επηρεάσει με αθέμιτους τρόπους τη λειτουργία τους. Οι ακρότητες και τα αίσχη που είδαμε τα τελευταία χρόνια από μεριάς «συστημικών ΜΜΕ» οφειλόταν ακριβώς στην έλλειψη πλαισίου και στην περίφημη διαπλοκή με την όποια εξουσία. Η μη οικονομική βιωσιμότητα και ο τραπεζικός δανεισμός επέτειναν και επιτάχυναν την παρακμή τους.

Ο έλεγχος της κάθε εξουσίας είναι η στοιχειώδης λειτουργία των ΜΜΕ, κάτι που δυστυχώς τα περισσότερα ξέχασαν στην πορεία. Οι ιδιοκτήτες αυτών των μέσων και αρκετοί αστέρες της δημοσιογραφίας τάχθηκαν ανοιχτά με εκείνους που έπρεπε να ελέγχουν, έγιναν κομμάτι τους και βρέθηκαν απέναντι όχι στην εξουσία, αλλά στους αδύναμους και τους ευάλωτους. Αυτή είναι η κύρια αιτία της κρίσης αξιοπιστίας τους και της θεαματικής πτώσης των πωλήσεων των εφημερίδων, χωρίς να ξεχνάμε και τις υπόλοιπες παραμέτρους (κουλτούρα των νέων, οικονομική δυσπραγία, internet κ.λπ.).

Εξαρτάται με ποια περίοδο και με τι ακριβώς συγκρίνουμε. Η νέα κυβέρνηση έχει καθυστερήσει στην κατάργηση των τυποκτόνων νόμων που θέσπισαν τα προηγούμενα χρόνια ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, ενώ βλέπουμε και πισωγυρίσματα σε τομείς όπως η τέχνη, όπου ακραίες συντηρητικές ή ανοιχτά φασιστικές δυνάμεις θέλουν να επιβάλουν την άποψή τους ακόμα και στους δημιουργούς. Αυτά είναι ανησυχητικά φαινόμενα, στην αντιμετώπιση των οποίων όλοι μας πρέπει να συμβάλουμε. Οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι και οι ενώσεις μας, όσο απαξιωμένες κι αν είναι, πρέπει να βρισκόμαστε σε ετοιμότητα, για να μην περνάνε αυτές οι σκοταδιστικές απόψεις. Τελικά, όπως λέει ο Ραούλ Βάνεγκεμ, «δεν υπάρχει ούτε καλή ούτε κακή χρήση της ελεύθερης έκφρασης. Υπάρχει μόνο ανεπαρκής χρήση της».