Πάνος Ζάχαρης: «Το μεταμνημονιακό ξέφωτο θα είναι γεμάτο αγκάθια, εκτός αν αποφασίσουμε να τα ξεριζώσουμε»

Τις διαχρονικές σχέσεις εργοδοτών και εργαζομένων με σατιρική και, ενίοτε, πικρή ματιά περιγράφουν τα κόμικ στριπ στο νέο άλμπουμ του Πάνου Ζάχαρη με τον εύγλωττο τίτλο «The Working Dead» (εκδόσεις Τόπος). Ο Πάνος Ζάχαρης μίλησε στην F.S. για το νέο του άλμπουμ, για το πολιτικό σκίτσο στην Ελλάδα της κρίσης και για τη «σκηνή» των κόμικς στη χώρα μας.

Κατ’ αρχάς, μιλήστε μας λίγο για το νέο σας άλμπουμ, το «The Working Dead». Τι περιλαμβάνει;

To «The Working Dead», που κυκλοφορεί εδώ και λίγες μέρες από τις εκδόσεις Τόπος, είναι μια συλλογή αυτοτελών μονοσέλιδων κόμικ στριπ με κεντρικό θέμα τη σχέση εκμεταλλευόμενου και καταπιεστή καθ’ όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Ταξιδεύουμε από τις πυραμίδες της Αιγύπτου μέχρι το Λονδίνο της Βιομηχανικής Επανάστασης, αλλά και τα τηλεφωνικά κέντρα της Καλλιθέας, και παρακολουθούμε πώς χορεύεται το ταξικό τανγκό. Ή τουλάχιστον το πώς αντιλαμβάνομαι εγώ προσωπικά αυτόν τον χορό. Είναι η πρώτη φορά που η συγκεκριμένη σειρά τυπώνεται, καθώς πρόκειται για ένα διαδικτυακό κόμικ που δημοσιευόταν στο SoComic από τον Ιούλη του 2016 μέχρι και τον Δεκέμβρη του 2017, οπότε και ολοκληρώθηκε για να δώσει τη θέση του στο «The Working Dead… and…», τη φυσική συνέχειά του. Η σειρά αυτή είναι μακράν ό,τι πιο κοντά σε αυτό που πάντα ήθελα να κάνω, αφού συνδυάζει το σκίτσο με την Ιστορία, την οποία και σπούδασα. Χάρηκα πολύ που αυτή η δουλειά αγκαλιάστηκε από αρκετό κόσμο και βραβεύτηκε ως το καλύτερο διαδικτυακό κόμικ του 2017, αλλά και του 2018.

Η αναφορά στο «Walking Dead», το γνωστό κόμικ/σίριαλ, είναι παραπάνω από προφανής. Τι συμβαίνει; Είναι οι εργαζόμενοι «ζωντανοί νεκροί»;

Δεν νομίζω πως υπάρχει τίποτε κοντινότερο σε ζόμπι από μια κοπελιά μετά από 8 ώρες βάρδια σε ένα πολυκατάστημα ρούχων ή από έναν 55χρονο που προσπαθεί να κολλήσει τα τελευταία ένσημα ως σεκιουριτάς. Η δουλειά ρουφάει ό,τι έχεις και δεν έχεις, ειδικά σε συνθήκες κρίσης. Μυαλό, ψυχή, ζωντάνια, τα πάντα. Το θέμα με τα ζόμπι, όμως, είναι ότι δαγκώνουν και κάποια στιγμή θα στραφούν ενάντια σε όσους πρέπει…

Κατά τα χρόνια της κρίσης στην Ελλάδα είδαμε μια ευρεία απορρύθμιση του πλαισίου των εργασιακών σχέσεων. Είναι φαινόμενο τοπικό/συγκυριακό ή έχει κατά την άποψή σας χρονικό βάθος;

Νομίζω πως τα μνημόνια υπήρξαν η αφορμή να περάσουν σχέδια κυβερνήσεων και εργοδοτών που προϋπήρχαν επί χρόνια σε συρτάρια. Ο στόχος η δουλειά όλων των εργαζομένων να γίνει όσο πιο φτηνή γίνεται δεν προέκυψε με την κρίση. Απλώς, με το που δόθηκε η ευκαιρία και το απαραίτητο μνημονιακό μαστίγιο, υλοποιήθηκαν. Αυτό φαίνεται, νομίζω, καθαρά και από το γεγονός ότι αντίστοιχα μέτρα συμπίεσης του κόστους εργασίας πέρασαν και περνάνε σε χώρες που δεν βρέθηκαν κάτω από τον λεγόμενο μνημονιακό ζυγό. Στη Γερμανία π.χ. πραγματοποιήθηκε χρόνια πριν μια γενικευμένη μεταρρύθμιση με ανάλογο στόχο, χωρίς βέβαια να συγκρίνεται το επίπεδο της οικονομίας και των αμοιβών με το δικό μας. Προφανώς αυτή η απορρύθμιση δεν έχει ημερομηνία λήξης. Είναι διακηρυγμένο ότι ακόμα και η πολυθρύλητη έξοδος από το μνημόνιο δεν θα σημάνει την κατάργηση κανενός μέτρου απ’ όσα πέρασαν όλα αυτά τα χρόνια. Το μεταμνημονιακό ξέφωτο θα είναι γεμάτο αγκάθια, εκτός αν αποφασίσουμε να τα ξεριζώσουμε.

Τι είναι πιο εύκολο για έναν δημιουργό, ένα στριπάκι που περιγράφει την τρέχουσα συγκυρία ή μια σειρά από στριπάκια που αναφέρονται σε ένα συγκεκριμένο θέμα;

Στα δικά μου στριπάκια συνυπάρχουν και τα δύο, αφού ναι μεν υπάρχει ένας θεματικός καμβάς, στον οποίο ωστόσο μπαίνουν μπόλικες πινελιές επικαιρότητας. Είναι παρεξηγημένη έννοια η επικαιρότητα. Προσωπικά, δεν την ταυτίζω με τη συγκυρία ή με το πρωτοσέλιδο χτύπημα. Η φτώχεια, π.χ., η καταπίεση, η εκμετάλλευση, είναι έννοιες διαχρονικές αλλά ταυτόχρονα επίκαιρες, αφού αποτελούν τα σοβαρότερα προβλήματα της καθημερινότητας. Ακόμη κι όταν δεν θέλουμε να το δούμε.

Υπάρχει ένας «αφορισμός» για τους γελοιογράφους: όσο πιο πυκνή η επικαιρότητα, τόσο πιο εύκολη η δουλειά τους. Συμφωνείτε ή διαφωνείτε;

Δουλεύω από το 2009, οπότε δεν έχω εργαστεί παρά μόνο σε συνθήκες πυκνότατου πολιτικού χρόνου. Αισθάνομαι τυχερός γι’ αυτό ως δημιουργός, διότι τα τελευταία χρόνια άνοιξε αναγκαστικά μια πολύ σοβαρή συζήτηση στην κοινωνία, που αγγίζει ή τουλάχιστον προσεγγίζει τον πυρήνα του τρόπου με τον οποίο κινείται η οικονομία και η κοινωνία. Αυτό δεν έκανε τη δουλειά μας εύκολη, αλλά μάλλον πιο ενδιαφέρουσα, τουλάχιστον σε σχέση με τις περιόδους της κανονικότητας. Καθένας που διατυπώνει δημόσιο λόγο έχει την επιλογή είτε να μιλήσει για τα μεγάλα και να εκτεθεί είτε να ξοδέψει το ταλέντο του σε εφήμερο χαβαλέ. Βεβαίως, πρώτα απ’ όλα δεν είμαι δημιουργός αλλά εργαζόμενος, οπότε το να δουλεύεις σε συνθήκες τρομακτικής επισφάλειας δεν είναι και ό,τι πιο εύκολο.

Θεωρείτε τον εαυτό σας αμιγώς πολιτικό σκιτσογράφο/γελοιογράφο;

Ναι, η δουλειά μου, νομίζω, είναι αποκλειστικά πολιτική. Χρησιμοποιώ την όποια ευχέρεια έχω στο σχέδιο για να μιλήσω για όσα με απασχολούν. Δεν ζωγραφίζω απλώς για να το ευχαριστηθώ και μάλλον αυτό είναι που ευχαριστιέμαι περισσότερο απ’ όλα. Δεν το θεωρώ απαραίτητα καλό, ή σημαντικότερο από τη δουλειά ενός εικονογράφου, απλά αυτός είμαι.

Στην Ελλάδα, ενώ έχουμε πολλούς ταλαντούχους δημιουργούς στον χώρο του κόμικ, δεν έχουμε καταφέρει να φτιάξουμε βιομηχανία, όπως π.χ. στη Γαλλία ή στην Ιταλία, και ούτε λόγος για σύγκριση με τις ΗΠΑ. Γιατί, κατά την άποψή σας;

Να ξεκαθαρίσω ότι η εμπειρία άρα και οι γνώσεις μου σε σχέση με τον χώρο των κόμικς είναι μικρή, κατά συνέπεια δεν είμαι ο καταλληλότερος για να μιλήσω σε βάθος γι’ αυτό το ζήτημα. Η Ελλάδα διαθέτει ταλαντούχους και πολύ εργατικούς δημιουργούς. Ένας ισχυρισμός όμως στη λογική του «δεν έχουμε τίποτα να ζηλέψουμε από τους Αμερικάνους» θα ήταν αστείος στα όρια της γελοιότητας. Υπάρχουν αντικειμενικά εμπόδια στο να αποτελέσει το κόμικ βιομηχανία: το μέγεθος της αγοράς, η γλώσσα, η έλλειψη παράδοσης κ.ο.κ. Βήματα, ωστόσο, γίνονται στην κατεύθυνση βελτίωσης και μεγέθυνσης –θα ήταν μάλλον υπερφίαλο να μιλήσω για γιγάντωση– της ελληνικής «σκηνής», κάτι που θα επιτρέψει σε περισσότερους ανθρώπους να βιοπορίζονται από τα κόμικς, άρα να φτάνουν το ταλέντο τους στα όριά του. Είναι πολύ θετικό που η αντίληψη που ήθελε τα κόμικς «μικιμάου για παιδιά» πεθαίνει. Το αναγνωστικό κοινό, ωστόσο, παραμένει περιορισμένο, αν και φανατικό.