Χασιώτης: «Ο Καποδίστριας ήταν “προφήτης” της ευρωπαϊκής ενοποίησης»

Την άποψη ότι όποιος κι αν αναλάμβανε το δύσκολο έργο της ενοποίησης και της ανόρθωσης μιας καταστραμμένης και πολυδιασπασμένης χώρας θα «σταυρωνόταν», αργά ή γρήγορα, εκφράζει ο ομότιμος καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο ΑΠΘ Ιωάννης Κ. Χασιώτης, σε μια αποτίμηση της συνεισφοράς του πρώτου κυβερνήτη της σύγχρονης Ελλάδας με αφορμή τα 245 χρόνια από τη γέννησή του, στις 11 Φεβρουαρίου 1776.

Ο κ. Χασιώτης επισημαίνει ότι ο Καποδίστριας δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες που είχαν καλλιεργηθεί, σε βαθμό που η διακυβέρνησή του να καθίσταται σχετικά ανώδυνη, αλλά υπενθυμίζει ότι θεσμικά έμειναν πολλά από την τριετή διακυβέρνησή του.

Ένα παλιό ανέκδοτο λέει ότι για να πάει καλά ο τόπος χρειάζεται να κάνουμε εισαγωγή πολιτικών για να μας κυβερνήσουν. Από κει όμως ξεκίνησε η σύγχρονη Ελλάδα…

Ήταν αναπόφευκτο: Η απόλυτη πλειονότητα των ανθρώπων που σήκωσαν στους ώμους τους το στρατιωτικό βάρος της Επανάστασης ήταν άνθρωποι «του βουνού και του λόγγου» και ναυτικοί, πολυταξιδεμένοι και έμπειροι στη θάλασσα, αλλά πολιτικά άπειροι. Το ίδιο αφορούσε και τους μορφωμένους λογίους και κληρικούς: πολιτικοποιημένοι βέβαια, αλλά χωρίς θεσμικό δεσμό με τους μηχανισμούς της εξουσίας (που ήταν βέβαια και εξωγενής). Γι’ αυτό και ο Μαυροκορδάτος φάνηκε ως εξαίρεση. Και οι ξένοι που ήρθαν (για να συνδράμουν τους Έλληνες επαναστάτες), στην αρχή τουλάχιστον, δεν επηρέασαν παρά μόνο περιφερειακά τη μετέπειτα πορεία της χώρας. Φυσικά ο κατεξοχήν Ευρωπαίος πολιτικός με ουσιαστική εμπλοκή στην κρατική οργάνωση (τη «δυτική», εννοείται) ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας, και από τα χρόνια της βραχύχρονης, αλλά σημαντικής για την πολιτική του εμπειρία, θητείας του στη λιλιπούτεια Επτάνησο Πολιτεία και, κυρίως, από την υπηρεσία του στο υπουργείο Εξωτερικών της τσαρικής Ρωσίας.

Τι σηματοδοτούσε η ομολογία της συνέλευσης της Τροιζήνας ότι «ο βάρβαρος Οθωμανός δεν επέτρεψε ποτέ εις τους Έλληνας πολλήν πείραν και πολλά φώτα»;

Οι Οθωμανοί δεν εμπόδισαν τη βασική παιδεία των Ελλήνων, τους χρειάζονταν άλλωστε οι μορφωμένοι «ραγιάδες», για να καλύψουν σημαντικούς κλάδους της παραγωγής, της μεταποίησης και του εμπορίου. Ακόμα κι εκείνοι που συνδέονταν με την «έξωθεν αρχήν» (έτσι ονόμαζαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας την οθωμανική εξουσία) κάλυπταν, κατά τις παραμονές της Επανάστασης τουλάχιστον, δευτερεύοντες τομείς, κυρίως στην περιφέρεια.

Όμως, παρά την ελληνική του καταγωγή, ο Καποδίστριας εκλήθη να κυβερνήσει έναν τόπο που δεν ήξερε. Άλλο τα Επτάνησα, άλλο η ομογένεια, άλλο η απελευθερωμένη Ελλάδα…

Σίγουρα υπήρχε μια απόσταση (κοινωνική και πολιτιστική), αλλά αυτό δεν επισκίασε τον φλογερό πατριωτισμό του. Έπειτα, ήρθε εδώ για να αντιμετωπίσει μιαν ιδιόμορφη, χαοτική κατάσταση, την οποία δεν μπορούσε να χειριστεί κανείς απ’ όσους ζούσαν ή έμεναν στην Ελλάδα. Και, παρά τις φιλότιμες προσπάθειές του, τελικά το εσωτερικό χάος (που διευρύνθηκε στην Επανάσταση με την ανάδειξη τοπικών αρχηγίσκων) τον εξουδετέρωσε. Νομίζω ότι όποιος κι αν αναλάμβανε το δύσκολο έργο της ενοποίησης και της ανόρθωσης μιας καταστραμμένης και πολυδιασπασμένης χώρας, θα «σταυρωνόταν», αργά ή γρήγορα.

Με δεδομένους τους δεσμούς του με τη Ρωσία, τι δεσμεύσεις ανέλαβε ώστε να έχει την εμπιστοσύνη της Αγγλίας και της Γαλλίας;

Ο Καποδίστριας ήταν πρώτα πρώτα Έλληνας και έπειτα Ευρωπαίος και τέλος (ίσως συγκυριακά) και «Ρώσος». Όταν π.χ. χειριζόταν συνταγματικά ζητήματα ευρωπαϊκών χωρών (π.χ. της Ελβετίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας) δεν εξυπηρετούσε αποκλειστικά τη ρωσική πολιτική, αλλά την υπόθεση της ειρήνευσης της Ευρώπης. Αλλά και στους ευρωπαϊκούς του πολιτικούς σχεδιασμούς ελάμβανε μέριμνα και για την αυτονομία των «μικρών» κρατών και λαών. Ήταν, με άλλα λόγια, κάτι που δεν τονίζεται από την ελληνική πλευρά, ένας «προφήτης» της ευρωπαϊκής ενοποίησης, πολύ πιο τολμηρός από άλλους –ελάχιστους– «δυτικούς» θιασώτες τότε της ενοποιημένης Ευρώπης. Οι δεσμεύσεις που έλαβε, μετά την κάθοδό του στην Ελλάδα, αφορούσαν την ανόρθωση ενός νέου κράτους από πρόσφατα ερείπια, αλλά και από την πολιτική ανυπαρξία αιώνων. Γι’ αυτό και ο «Κυβερνήτης» ελίχθηκε με τον καλύτερο εφικτό τρόπο στον χειρισμό των σχέσεών του με τις άλλες δύο Μεγάλες Δυνάμεις. Απλώς το Παρίσι και το Λονδίνο δεν του είχαν εμπιστοσύνη λόγω των δεσμών του με την Πετρούπολη, αλλά, κατά τη γνώμη μου, επειδή ήταν ένας πολιτικός που δεν τους ήταν ελέγξιμος.

Πώς θα μπορούσε ο κόμης, που μάλλον συμμεριζόταν τις απολυταρχικές ιδέες, να κυβερνήσει τη Ελλάδα των φατριών, που είχε εμφυλίους εν μέσω Επανάστασης;

Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τρεις τουλάχιστον παράγοντες: Η φιλελεύθερη διακυβέρνηση την εποχή εκείνη στην Ευρώπη δεν συνιστούσε γενική πολιτική πρακτική (η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία δεν αποτελούσαν τον κανόνα). Εξάλλου, ο ελληνορθόδοξος κόσμος επί αιώνες δεν ήταν κοινωνικά ομοιόμορφος, και μόνο η διοικητική αυταρχικότητα της οθωμανικής εξουσίας συντηρούσε (συχνά άθελά της) μερικούς σοβαρούς ενοποιητικούς παράγοντες. Η εθνική επίσης ιδεολογία, που ήταν ασίγαστη σε όλους τους αιώνες της Τουρκοκρατίας και εξαιρετικά ζωντανή στις παραμονές της Επανάστασης (πριν και μετά την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας), δεν επηρέαζε με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο βαθμό σημαντικά τμήματα του πληθυσμού (π.χ. στους κύκλους των κοτζαμπάσηδων, αλλά και των αξιωματούχων της Εκκλησίας, για να μην αναφερθούμε στους απαίδευτους μεροκαματιάρηδες της υπαίθρου και της θάλασσας).

Η τριετής εξουσία του ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες που είχαν καλλιεργηθεί;

Όχι, σε βαθμό που να καθιστά τη διακυβέρνησή του σχετικά ανώδυνη. Ωστόσο, μεγάλα τμήματα του πληθυσμού τον λάτρεψαν ακόμα και όταν τα «καταπίεζε». Μετά τον άδικο θάνατό του, ο ελληνικός λαός, με τις αναπόφευκτες εξαιρέσεις, τον «αποκατέστησε», και έκτοτε το έργο του όχι απλώς επανεκτιμήθηκε αλλά σε ορισμένες κρίσιμες περιστάσεις εξιδανικεύτηκε.

Τι έμεινε θεσμικά από την κυβέρνηση Καποδίστρια μετά τη δολοφονία του;

Πολλά. Η οργάνωση βασικών τομέων της κρατικής μηχανής, οι οποίοι ήταν απαραίτητοι για την επιβίωση (διοικητική, οικονομική κ.λπ.) του νέου κράτους. Για να μην περάσω στην παιδεία, όπου η βραχύχρονη και γεμάτη αναστατώσεις καποδιστριακή περίοδος αποδείχθηκε όχι απλώς παραγωγική αλλά και αποφασιστική για τη μετέπειτα εκπαιδευτική (και όχι μόνον) ανάπτυξη της χώρας.

Έχει πολιτικές ομοιότητες η πρόσκληση στον Κερκυραίο Καποδίστρια με την πρόσκληση στον Κρητικό Ελευθέριο Βενιζέλο 80 χρόνια αργότερα;

Είναι, νομίζω, φαινομενικές. Το γεγονός ότι οι δύο εξέχοντες Έλληνες «κυβερνήτες» της Ελλάδας αποδείχθηκαν οι «καλύτεροι» της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας μας (με τον Χαρίλαο Τρικούπη να ακολουθεί και κανέναν άλλον, κατά τη γνώμη μου, να τους φτάνει, παρά τους σύγχρονους κομματικούς μας μύθους) δεν σημαίνει ότι οι ομοιότητες στην πολιτική τους σταδιοδρομία είναι ουσιαστικές και αυταπόδεικτες. Κατ’ αρχάς, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που συνήθως συγκρίνεται με τον Ιωάννη Καποδίστρια, δεν ήρθε «απ’ έξω», αλλά από την Κρήτη, ενώ, αντίθετα, ο Κερκυραίος πολιτικός, μετά τις σπουδές του στην Πάδοβα, αλλά και τη μικρή θητεία του στο κατεξοχήν εξευρωπαϊσμένο τμήμα του ελληνικού κόσμου, «ανδρώθηκε» πολιτικά σε ευρωπαϊκό περιβάλλον. Κι αυτό αποτελεί πρόσθετο εύσημο για τον Βενιζέλο, που, όντας θα λέγαμε ένας ευρωπαϊστής από την ελληνική επαρχία, αναδείχθηκε, όπως και ο Καποδίστριας και ο Τρικούπης, στον κατεξοχήν Ευρωπαίο και εκσυγχρονιστή πολιτικό της σύγχρονης Ελλάδας.