Μάνος Ματσαγγάνης: «Η Ε.Ε. μπορεί να ισχυροποιηθεί μετά το Brexit»

Η συζήτησή μας με τον Μάνο Ματσαγγάνη, που διδάσκει στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου και συντονίζει την Ομάδα Ανάλυσης Δημόσιας Πολιτικής (www.paru.gr) στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, έγινε πριν από την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία. Στο μεταξύ, ο κόσμος έγινε ακόμη πιο άγριος.

Η αλήθεια είναι ότι τα πράγματα στην Ευρώπη έχουν πάρει απρόβλεπτη τροπή. Είχαμε συνηθίσει να θεωρούμε τις μεγαλουπόλεις μας (το Παρίσι, τις Βρυξέλλες, το Λονδίνο, τη Μαδρίτη), αν όχι ακριβώς «ασφαλείς» –οι μεγαλουπόλεις δεν μπορούν ποτέ να είναι απόλυτα ασφαλείς–, τουλάχιστον απρόσβλητες από αιματοχυσίες τύπου Bataclan. Όμως στο Παρίσι ο κόσμος εξακολουθεί να κάθεται στα υπαίθρια καφέ, τα ζευγάρια εξακολουθούν να φωτογραφίζονται στις γέφυρες του Σηκουάνα, οι επισκέπτες εξακολουθούν να συρρέουν σε αυτή τη μαγική πόλη. Και μετά τη βαρβαρότητα, η ζωή συνεχίζεται. Οι τρομοκράτες σε αυτό απέτυχαν.

Όσο για το Brexit, μου φαίνεται πριν από καθετί άλλο σαν ένα μνημειώδες αυτογκόλ – και νομίζω ότι οι σκεπτόμενοι ψηφοφόροι του Leave αυτό το έχουν ήδη συνειδητοποιήσει.

Σχετικά με την παρακμή της Ευρώπης, αυτή έχει αρχίσει εδώ και καιρό – τουλάχιστον από το 1914. Εάν είμαστε τυχεροί, θα είναι μόνο σχετική. Οι οικονομίες άλλων ηπείρων, της Ασίας και ας ελπίσουμε της Αφρικής, θα αναπτύσσονται ταχύτερα από την ευρωπαϊκή, κλείνοντας το χάσμα που τις χωρίζει σήμερα και βγάζοντας από τη φτώχεια και την καθυστέρηση εκατομμύρια ανθρώπους – κάτι που μου φαίνεται μάλλον θετικό. Εν τω μεταξύ (ας επαναλάβω: εάν είμαστε τυχεροί), η Ευρώπη θα συνεχίζει να ξεχωρίζει, όχι επειδή είναι η πλουσιότερη περιοχή του πλανήτη, αλλά επειδή είναι η ευτυχέστερη: με υψηλότερη ποιότητα ζωής, περισσότερα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, καθαρότερο περιβάλλον, λιγότερες ανισότητες, χαμηλότερη εγκληματικότητα κ.λπ. Και ομορφότερες πόλεις, με χαμογελαστούς ανθρώπους που βολτάρουν βγάζοντας selfies.

Εν τω μεταξύ, η ευρωπαϊκή ενοποίηση, ακόμη και με τη Βρετανία σε ειδική σχέση, εξακολουθεί να αποτελεί ανεκτίμητο ιστορικό επίτευγμα, που προηγούμενες γενιές Ευρωπαίων δεν μπορούσαν ούτε να φανταστούν και που οι νεότερες γενιές που δεν γνώρισαν τον καταστροφικό ευρωπαϊκό εμφύλιο (1914-1945) οφείλουμε να υπερασπιστούμε με πολύ περισσότερη αποφασιστικότητα απ’ όσο μέχρι σήμερα.

Δεν βλέπω να διαλύεται η Ε.Ε. Ει μη τι άλλο, μπορεί να βγει ισχυρότερη από το Brexit. Όσο για το ευρωπαϊκό πολιτικό σχέδιο, αυτό οπωσδήποτε θα πρέπει να επαναδιατυπωθεί, αφού προηγουμένως συζητηθεί ανοιχτά – πράγμα που δεν συνέβαινε μέχρι πρόσφατα.

Για διαφορετικούς λόγους σε κάθε χώρα: στη Γερμανία επειδή οι νεότερες γενιές δεν βλέπουν γιατί πρέπει να ντρέπονται που γεννήθηκαν Γερμανοί, στην Αυστρία επειδή θεωρήθηκε «θύμα του ναζισμού» και έτσι έλειψε η συστηματική ενδοσκόπηση και καταγγελία των εγκλημάτων του, στην Ανατολική Ευρώπη επειδή ο εθνικισμός υπήρξε πιο αποδεκτός από τον υπαρκτό σοσιαλισμό που τον καταπολεμούσε, στην Ελλάδα (και αλλού) επειδή υπεραναπληρώνουμε την αδυναμία μας να παρακολουθήσουμε έναν κόσμο που αλλάζει προβάλλοντας ένα κομπλεξικό αίσθημα ανωτερότητας και καταφεύγοντας στη νοσταλγία για ένα αγνότερο παρελθόν που στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ. Το ίδιο νομίζω ότι ισχύει για την ξενοφοβία. Όσο για τον λαϊκισμό, κερδίζει έδαφος επειδή προτείνει εύκολες λύσεις σε σύνθετα προβλήματα. Όμως ας μην υπερβάλλουμε για τον λαϊκισμό: η αποτυχία των Podemos στις ισπανικές εκλογές του περασμένου μήνα δείχνει ότι οι ώριμες κοινωνίες αναπτύσσουν αντισώματα, δυσπιστούν στις μαγικές συνταγές, απορρίπτουν τους δημαγωγούς κάθε χρώματος.

Θα ήθελα ειλικρινά να μου εξηγήσει κάποιος πού ακριβώς στον πλανήτη υπάρχει λιγότερη αδικία και μικρότερες ανισότητες απ’ ό,τι στην Ευρώπη. Ότι οι ανισότητες αυξάνονται, είναι αλήθεια, όπως και ότι δίχως άλλο η αύξησή τους ασκεί διαβρωτική επίδραση στην κοινωνική ευημερία. Όμως πιθανότατα η δυναμική του αντισυστημισμού και της ριζοσπαστικοποίησης οφείλεται σε κάτι διαφορετικό. Αφενός στην απαισιοδοξία για το μέλλον των χαμένων της παγκοσμιοποίησης (που στην Ευρώπη συχνά είναι λαϊκά στρώματα γηγενών με εργατική καταγωγή και χαμηλό μορφωτικό επίπεδο). Αφετέρου στην αδυναμία των ορθολογικών πολιτικών ρευμάτων, των σοσιαλιστικών ή φιλελεύθερων μεγάλων αφηγήσεων για την πρόοδο, να προτείνουν ένα μέλλον που να περιλαμβάνει τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, δίνοντάς τους όχι απλώς επιδόματα και παροχές (αυτό συνήθως συμβαίνει ήδη) αλλά προοπτική και ελπίδα και νόημα στη ζωή τους. Αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο, ιδίως εάν αναλογιστεί κανείς ότι σπανίως αναγνωρίζεται ως πρόβλημα. Εν τω μεταξύ, το κενό που ανοίγεται καταλαμβάνεται από τσαρλατάνους κάθε είδους (βλ. παραπάνω).

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι φταίει: η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια μακρόχρονη απώλεια αίγλης και υπεροχής, και βραχυπρόθεσμα με δυσεπίλυτα προβλήματα. Σε κάποια από τα τελευταία συνέβαλε η πολιτική διαίρεσή της (κρίση του ευρώ), άλλα απλώς προέκυψαν λόγω της γειτνίασής της με δυστυχισμένες περιοχές του πλανήτη (προσφυγικό, τρομοκρατία). Το δύσκολο είναι να καταλάβουμε πώς αυτή η εικόνα μπορεί να αντιστραφεί. Μπορεί η πολιτική ενοποίηση να δέχτηκε ισχυρό πλήγμα με το Brexit, μπορεί η συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών να πρέπει να προχωρήσει με συνετότερα και βραδύτερα βήματα – αλλά η αξία της ίδιας της συνεργασίας δεν μου φαίνεται να αμφισβητείται στα σοβαρά, ίσως μάλιστα μετά τα τελευταία γεγονότα να αναγνωρίζεται καθαρότερα.

Εν μέρει, ναι. Βέβαια οι μεγάλοι πολιτικοί δύσκολα αναδεικνύονται από κοινωνίες που βρίσκονται σε κατάσταση αφασίας – γι’ αυτό εξάλλου οι Έλληνες, έχοντας μόλις εκλέξει τις «μικρότερες» ηγεσίες της Ευρώπης, είναι οι τελευταίοι που δικαιούνται να κουνάνε επιτιμητικά το δάχτυλο στους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Αλλά, έτσι κι αλλιώς, οι μεγάλοι ηγέτες συνήθως αναγνωρίζονται εκ των υστέρων: ίσως σε λίγα χρόνια να νοσταλγήσουμε την Άνγκελα Μέρκελ.

Πολλοί από τους συμπατριώτες μας στην Ελλάδα του 2016 μοιάζουν με μια παρέα πιτσιρικάδων που μόλις ξύπνησαν από ένα άγριο μεθύσι. Πλάκα είχε όσο κράτησε και πιθανότατα θα το διηγούνται στα εγγόνια τους (που θα χασμουριούνται ακούγοντας τα ίδια και τα ίδια). Αλλά τώρα κάποιος πρέπει να ανοίξει τα παράθυρα, να μαζέψει τα σπασμένα, να καθαρίσει το σπίτι. Εν τω μεταξύ, τα προβλήματα δεν λύθηκαν μόνα τους όσο διαρκούσε το μεθύσι. Κάθε άλλο: η εξεταστική πλησιάζει, το χαρτζιλίκι δεν θα κρατήσει αιώνια, ίσως είναι καιρός να σοβαρευτούν λίγο και να δουν τι θα κάνουν με τη ζωή τους. (Ίσως και όχι: ο κόσμος είναι γεμάτος από θλιβερούς losers που πιστεύουν ότι ήταν φτιαγμένοι για μεγάλη ζωή, αλλά τους έκλεψαν τα όνειρα, τους ήρθαν αλλιώς τα πράγματα και τέτοια αξιολύπητα.) Με άλλα λόγια, μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα μάθουμε να ζούμε χωρίς αυταπάτες. Δεν φτάνει από μόνο του. Θα ήταν όμως μια λαμπρή αρχή.