Fun food για παιδιά

Η ανάγκη των παιδιών για ψυχαγωγία επηρεάζει τις επιλογές που κάνουν καθημερινά στο παιχνίδι, στην ένδυση και στις συναναστροφές τους. Το φαγητό δεν αποτελεί εξαίρεση. Τα παιδιά επιδιώκουν στα γεύματά τους το στοιχείο της έκπληξης και της μεταφοράς στον κόσμο της φαντασίας. Η ψυχαγωγική διάσταση του φαγητού τους έχει περιγραφεί με τον όρο «fun food». Οι παιδικές σειρές κινουμένων σχεδίων που προβάλλονται στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο, καθώς και οι διαφημίσεις τροφίμων, χρησιμοποιούν κατά κόρον αυτή τη διάσταση της τροφής.

Πώς όμως τα τρόφιμα ψυχαγωγούν τα παιδιά και ποιους συνειρμούς τούς προκαλούν; Τα ταξιδεύουν μήπως σε άλλους τόπους, κοντά σε αγαπημένους ήρωες παραμυθιών; Τους θυμίζουν παιχνίδια και τραγούδια; Αναλύοντας διαφημίσεις από το 1950 έως το 2005, μελετητές στις ΗΠΑ κατέληξαν πως οι διαφημίσεις που απευθύνονται στα παιδιά κυριαρχούνται από δύο βασικές αξίες: την ευχαρίστηση, που απορρέει από την κατανάλωση του διαφημιζόμενου προϊόντος, και την ψυχαγωγία. Η δεύτερη διάσταση εξυπηρετεί τη σύνδεση του προϊόντος με την οικεία παιδική κουλτούρα. Μέσα από τη μελέτη των τεχνικών των διαφημίσεων τροφίμων φάνηκε ότι η χρήση των εικόνων και της γλώσσας, τα γραφικά και η πλοκή της ιστορίας σχεδιάζονται με τέτοιον τρόπο ώστε να μετατρέπουν την τροφή σε εργαλείο διασκέδασης. Με τις τεχνικές αυτές, οι διαφημίσεις εξασφαλίζουν την έκπληξη και τη συναισθηματική ευχαρίστηση που απαιτείται για να εισβάλουν στον φανταστικό κόσμο των παιδιών.

Fun food στα κόμικς για παιδιά

Παρακολουθώντας τις σειρές κινουμένων σχεδίων, οι μικροί τηλεθεατές δέχονται συγκεκριμένα διατροφικά μηνύματα και μοτίβα κατανάλωσης. Μια ανάλυση περιεχομένου επεισοδίων των δέκα σειρών κινουμένων σχεδίων με τη μεγαλύτερη τηλεθέαση στα κανάλια της ελληνικής τηλεόρασης για δύο συνεχόμενες τηλεοπτικές περιόδους μάς αποκάλυψε ποια είναι αυτά τα μοτίβα. Στα επεισόδια που αναλύθηκαν, το φαγητό εμφανίζεται πιο συχνά με τη μορφή διαφόρων μικρογευμάτων παρά κύριων γευμάτων. Συνήθως τα γεύματα αυτά δεν λαμβάνονται στο σπίτι, αλλά σε εξωτερικούς χώρους ή χώρους παιχνιδιού, ακόμα και σε μέσα μεταφοράς, όπως το αυτοκίνητο. Σε γενικές γραμμές, οι ήρωες των σειρών δείχνουν ιδιαίτερο ενθουσιασμό για το φαγητό και κυρίως για τα αλμυρά σνακ, τα έτοιμα φαγητά και τα γλυκά. Για παράδειγμα, σε ένα από τα επεισόδια της σειράς «Ντόρα η Μικρή Εξερευνήτρια» οι ήρωες δεν κρύβουν τον ενθουσιασμό τους και ξεφωνίζουν από χαρά όταν βλέπουν πως υπάρχει ποπκόρν για όλους, ενώ στη σειρά «Lazy Town» τα παιδιά παίζουν ηλεκτρονικό παιχνίδι ενώ τρώνε ποπκόρν. Ο Τομ, κεντρικός ήρωας της σειράς «Tom and Jerry», της πιο μακρόβιας από τις σειρές που εξετάστηκαν, εμφανίζεται να γευματίζει με πίτσα, αναψυκτικό και ποπκόρν. Αντίθετα με τα γλυκά και τα αλμυρά σνακ, τα φρούτα και τα λαχανικά σπάνια αποκτούν τη διάσταση του fun. Η σκηνή με λαχανικά την οποία καταγράψαμε από τη σειρά «Ben 10» είναι ενδεικτική: «Ξεμείναμε από χρήματα… Τώρα θα πρέπει να αγοράσουμε λαχανικά αντί για γλυκά και σοκολάτες!» (όλοι οι ήρωες δείχνουν δυστυχισμένοι καθώς κοιτάζουν τα λαχανικά που υποχρεούνται να προμηθευτούν).

Στα επεισόδια των κόμικς παρατηρείται συχνά και το στοιχείο της έκπληξης. Για παράδειγμα, η δράση στη δημοφιλή σειρά «Μπομπ ο Σφουγγαράκης» περιστρέφεται γύρω από τα χάμπουργκερ, τα οποία με περισσή αγάπη και επιτυχία παρασκευάζει ο κεντρικός ήρωας, ακολουθώντας μια μυστική συνταγή. Ο δεύτερος ήρωας της σειράς «Ντόρα η Μικρή Εξερευνήτρια» αναφέρει πως μια πίτσα φτιαγμένη με σαρδέλα και τόνο «είναι παράδεισος». Τέλος, στα επεισόδια της σειράς «Jewelpet» οι ήρωες επισκέπτονται τακτικά το Καφέ Φράουλα, για να απολαύσουν ένα παγωτό παρφέ.

Fun food και γλυκιά γεύση

Ειδικότερα, έντονη παρουσία στα κινούμενα σχέδια έχουν τα γλυκίσματα. Η ενασχόληση με τα γλυκά είναι κομμάτι της καθημερινότητας πολλών ηρώων. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, υπογραμμίζεται η νοστιμιά τους, ενώ η παρασκευή και η προσφορά τους προβάλλονται ως ευγενικές χειρονομίες. Στις σειρές «Ντόρα η Μικρή Εξερευνήτρια», «Lazy Town», «Teen Days» και «Πιγκουίνοι της Μαδαγασκάρης» παρακολουθούμε χειροποίητες τούρτες και άλλα γλυκά να προσφέρονται ως δώρα γενεθλίων. Κάποιες φορές, μη αναμενόμενοι ήρωες, όπως ο δήμαρχος της σειράς «Lazy Town», εμφανίζονται κι αυτοί να φτιάχνουν γλυκά. Στον θαλασσινό κόσμο του «Μπομπ Σφουγγαράκη», το ίδιο το κατάστημά του εμφανίζεται να παίρνει τη μορφή ενός μεγάλου γλυκίσματος: «Ας ονομάσουμε το μαγαζί “Το ζαχαρένιο καβούρι”!» – και οι τηλεθεατές βλέπουν ένα τεράστιο ζαχαρωτό σε σχήμα καβουριού, ενώ όλοι χαίρονται.

Όπως συχνά συμβαίνει και στην αληθινή ζωή, τα γλυκίσματα χρησιμοποιούνται στα κινούμενα σχέδια ως μέσο επιβράβευσης ή δωροδοκίας. Για παράδειγμα, βλέπουμε την Ντόρα να επιβραβεύει τον Κροκόδειλο προσφέροντάς του ένα γλειφιτζούρι, επειδή «ήταν καλός ασθενής». Σε ένα από τα επεισόδια της σειράς «Πιγκουίνοι της Μαδαγασκάρης», ενώ αρχικά κανένα ζώο δεν δέχεται να παρευρεθεί στο πάρτι του Λεμούριου, όταν δίνεται η υπόσχεση για πολλά γλυκά, όχι μόνο όλα πηγαίνουν αλλά και εκτελούν πειθήνια κάθε παραγγελία του εορταζόμενου.

Στα γλυκά, πάντως, κάποιες φορές αποδίδονται και αρνητικοί συσχετισμοί. Κυρίως, εμφανίζονται ως «αδυναμία» των ηρώων που μειονεκτούν εξαιτίας της παχυσαρκίας τους. Για παράδειγμα, ο Ζίγκυ, ο υπέρβαρος ήρωας της σειράς «Lazy Town», παρουσιάζεται σχεδόν πάντα να έχει μαζί του γλυκά. Όλοι γνωρίζουν ότι η κατανάλωση γλυκών είναι μια ιδιαίτερα ευχάριστη δραστηριότητα γι’ αυτόν, την οποία τοποθετεί πάνω απ’ όλες τις άλλες. Οι ατάκες του αποκαλύπτουν την εξάρτησή του: «Και ο Στίνκυ έχει ένα σωρό γλυκά, αλλά δεν τα μοιράζεται. Κι εγώ, εγώ τρώω κι άλλα γλυκά!». Και πάλι: «Να παίζουμε; Πφφ, αν παίζουμε, πότε θα τρώμε τα γλυκά μας; Αυτό είναι σοβαρό».

Fun food και προώθηση ειδών διατροφής

Η εποχή μας είναι αυτή των τεράστιων σουπερμάρκετ, των εξωτικών συστατικών και των βιοτεχνολογικών εφαρμογών. Καθώς η παραγωγή και η διάθεση της τροφής εκτελείται σε όλο και μεγαλύτερη κλίμακα, τα νοήματα με τα οποία επενδύεται το φαγητό αποβάλλουν τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα και εμπλουτίζονται με νότες του σύγχρονου lifestyle. Την ψυχαγωγική διάσταση της τροφής εκμεταλλεύεται η βιομηχανία των τροφίμων, η οποία συχνά εστιάζεται σε χαρακτήρες δημοφιλών σειρών κινουμένων σχεδίων. Πάνω από τα μισά τρόφιμα που απευθύνονται σε παιδιά ενσωματώνουν στο διακριτικό τους σήμα κάποιον χαρακτήρα κινουμένων σχεδίων. Ιδίως οι αλυσίδες fast food, όταν απευθύνονται σε παιδιά, προβάλλουν πιο συχνά έναν χαρακτήρα καρτούν παρά τα ίδια τα προϊόντα τους. Οι παρατηρήσεις μιας μελέτης επιβεβαίωσαν την επίδραση που ασκούν οι ήρωες κινουμένων σχεδίων στις διατροφικές επιλογές των παιδιών. Στη μελέτη, 40 παιδιά ηλικίας 4-6 ετών κλήθηκαν να διαλέξουν το ένα από ένα ζεύγος ομοίων σνακ. Τρία διαφορετικά ζευγάρια σνακ προσφέρθηκαν στα παιδιά: κράκερ τύπου Γκράχαμ, καρότα μπέιμπι και ζελεδάκια φρούτων. Κάθε ζευγάρι περιλάμβανε δύο διαφορετικές συσκευασίες: η μία είχε πάνω της ένα αυτοκόλλητο στο οποίο απεικονιζόταν ένας χαρακτήρας κινουμένων σχεδίων, ενώ η άλλη όχι. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκαν η Ντόρα η Μικρή Εξερευνήτρια, ο Σκούμπι Ντου και ο Σρεκ, ήρωες που ιδιαίτερα αναγνωρίσιμοι από τα μικρά παιδιά. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης, τα παιδιά διάλεξαν με μεγαλύτερη ευκολία το προϊόν που είχε στη συσκευασία του το αυτοκόλλητο με τον ήρωα κινουμένων σχεδίων. Αυτό συνέβη πιο συχνά για τα κράκερ και τα ζελεδάκια φρούτων απ’ ό,τι για τα καρότα. Μάλιστα, στην πλειονότητά τους τα παιδιά δήλωσαν πως τα σνακ με τους χαρακτήρες κινουμένων σχεδίων στη συσκευασία τους είχαν καλύτερη γεύση. Η παρουσία αναγνωρίσιμων ηρώων δημιουργεί τη σύνδεση μεταξύ του προϊόντος που θα καταναλωθεί και των προσωπικών πεποιθήσεων, της κοινωνικής θέσης και των ικανοτήτων του ήρωα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, καλλιεργούνται συναισθηματικοί δεσμοί ανάμεσα στο παιδί και το προϊόν.

Η τηλεόραση και τα μέσα μαζικής ψυχαγωγίας είναι ισχυροί μοχλοί επιρροής για τα μικρά παιδιά και τα παιδιά σχολικής ηλικίας. Σύμφωνα μάλιστα με τα ευρήματα μιας μελέτης, τα παιδιά που παρακολουθούν πολλές ώρες τηλεόραση επηρεάζονται περισσότερο στις διατροφικές τους προτιμήσεις από τα μηνύματα των διαφημίσεων σε σύγκριση με τα παιδιά που βλέπουν λιγότερες ώρες τηλεόραση. Η καταναλωτική συμπεριφορά των παιδιών συνδέεται στενά με τα είδη που προβάλλονται στα προγράμματα που παρακολουθούν και στις διαφημίσεις. Επειδή η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε διαφημίσεις τροφίμων φαίνεται ότι ενισχύει την προτίμηση των παιδιών για τρόφιμα φτωχά σε θρεπτικά συστατικά και πλούσια σε ζάχαρη, ορισμένες χώρες έχουν ήδη εφαρμόσει μέτρα περιορισμού της προβολής διαφημίσεων τροφίμων για παιδιά. 

*Αντωνία-Λήδα Ματάλα, καθηγήτρια Ανθρωπολογίας της Διατροφής, Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας-Διατροφής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο