Τι να περιμένουμε από τη νέα επιχείρηση πολεοδομικής ανασυγκρότησης;

Τα τελευταία χρόνια κυοφορείται στο υπουργείο Περιβάλλοντας και Ενέργειας η τελευταία και ίσως η πλέον θαρραλέα επιχείρηση πολεοδομικής ανασυγκρότησης της χώρας, ή ΕΠΑ, όπως λεγόταν την εποχή του Τρίτση.

Από τον οικιστικό νόμο του Μάνου στην ΕΠΑ του Τρίτση

Μεταπολιτευτικά, την πρώτη μεγάλη τομή στην οικιστική πολιτική την αποτόλμησε το 1979 ο νεαρός υφυπουργός Στέφανος Μάνος με τον οικιστικό νόμο 947, εισάγοντας σοβαρότατες μεταρρυθμίσεις, όπως την εισφορά σε γη και χρήμα και τον ενιαίο σχεδιασμό χρήσεων γης εντός και εκτός σχεδίου. Ο νόμος του Μάνου, μόλις ψηφίστηκε, προκάλεσε τρομερές αντιδράσεις από κάθε πλευρά. Τι ζήτησε τότε ο Μάνος; Να εφαρμοστεί το άρθρο 24 του Συντάγματος του 1975, το οποίο όριζε ότι για να αναγνωριστεί μια περιοχή και να «ενεργοποιηθεί» οικιστικά, οι ιδιοκτησίες συμμετέχουν υποχρεωτικά χωρίς αποζημίωση στη διάθεση εκτάσεων για τη δημιουργία κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων. Ο νόμος φυσικά δεν εφαρμόστηκε και μετά από λίγα χρόνια τον ανέτρεψε το ΠΑΣΟΚ με τον νόμο 1337/83 του Τρίτση, ο οποίος πήρε τις καινοτομίες του 947 και τις έκανε πιο εύπεπτες πολιτικά, μειώνοντας λ.χ. κλιμακωτά το ποσοστό εισφοράς σε γη. Όμως αυτή η ικανοποίηση της μικρής ιδιοκτησίας καταδίκασε τις περιοχές με μικρά οικόπεδα σε μια ιδιότροπη και εν πολλοίς πλημμελή πολεοδόμηση – σε όσες περιοχές έγινε δυνατό να εγκριθεί σχέδιο πόλης.

Αυτή η πρώτη ΕΠΑ της περιόδου ’82-’84 αφορούσε περί τις 430 μεγάλες πόλεις, ενώ την επόμενη τριετία προστέθηκαν άλλες 150 κωμοπόλεις. Προσπερνώντας τις καλές και τις κακές λεπτομέρειες του εγχειρήματος, φτάνουμε γύρω στο 2000 με τον νέο νόμο 2508/97, με τον οποίο «έτρεξε» σχεδόν ως τις μέρες μας η απόπειρα οικιστικής ανασυγκρότησης μέσω των «νέων» γενικών πολεοδομικών σχεδίων (ΓΠΣ) για τις αστικές περιοχές και των ΣΧΟΟΑΠ για τους δήμους με μικρούς οικισμούς.

Ο νέος νόμος 4447/2016

Έτσι σήμερα έχουμε τα «παλιά» ΓΠΣ του ν. 1337, τα «νέα» ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ του ν. 2508, τα οποία διαδέχονται πλέον τα τοπικά πολεοδομικά σχέδια (ΤΠΣ) του νόμου 4447/2016. Από τα πρώτα κείμενα του νέου νόμου, τις προδιαγραφές εκπόνησης των μελετών, τις προσθήκες και τροποποιήσεις που αναμένονται, αλλά και από τη γενικότερη φιλοσοφία που τα διέπει, προκύπτει μια συγκρατημένα φιλόδοξη επιχείρηση πολεοδομικής ανασυγκρότησης, σαφώς πιο ευσταθής, αφού –ίσως για πρώτη φορά– η ουσία του νόμου συνδέεται σταθερά με την πάγια νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας και τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ενώ διακρίνεται και για ορισμένες βασικές καινοτομίες για τις οποίες η χώρα ήταν έτοιμη από καιρό, απλώς έμενε να βρεθεί μια κυβέρνηση με επαρκή πολιτική ευστάθεια και τόλμη για να τις εισαγάγει.

Νέες χρήσεις γης

Ως προς τις χρήσεις γης, στα ΤΠΣ θα εφαρμόζεται πλέον το νέο προεδρικό διάταγμα 59/2018, με το οποίο συμπληρώνονται και αναθεωρούνται οι διατάξεις του παλαιού διατάγματος του 1987, προκειμένου να περιληφθεί η δυνατότητα ρύθμισης των χρήσεων γης και έξω από τις πόλεις και τους οικισμούς, αλλά και για να ενσωματωθούν νέες κατηγορίες χρήσεων που διαμορφώθηκαν με την εξέλιξη της επιχειρηματικότητας, της τεχνολογίας και της καινοτομίας στις τρεις και πλέον δεκαετίες που μεσολάβησαν μέχρι την κατάργησή του.

Η δεσμευτικότητα των νέων ΤΠΣ

Οι μελέτες τοπικών χωρικών σχεδίων έχουν αναφορά στο επίπεδο του νέου δήμου ακόμα και όταν αυτά εκπονούνται σε μία ή περισσότερες δημοτικές ενότητες. Με αυτό το δεδομένο και σε συνδυασμό με την πρόβλεψη ότι για την έγκριση των σχεδίων αυτών απαιτείται έκδοση προεδρικού διατάγματος, εντείνεται ο στρατηγικός τους χαρακτήρας και αναβαθμίζεται σημαντικά η ρυθμιστική ισχύς τους. Με αυτόν τον τρόπο αίρονται οι σοβαρότατες εκκρεμότητες για τις περισσότερες περιοχές της χώρας, όπως, για παράδειγμα, για τις χρήσεις γης, για τις οποίες ισχύουν ταυτόχρονα τα παλαιά διατάγματα ρυμοτομίας από την εποχή του Μεσοπολέμου μαζί με τα νεότερα ΓΠΣ ηλικίας 5-10 ετών. Παράλληλα, αφού τα ΤΠΣ εγκρίνονται με προεδρικό διάταγμα, πλέον παρέχεται ρητά η δυνατότητα κατάργησης των παλιών ζωνών οικιστικού ελέγχου (ΖΟΕ) και η αντικατάστασή τους από τις ειδικές ρυθμίσεις που θα προβλέπονται στο εγκεκριμένο νέο ΤΠΣ. Με παρόμοιο τρόπο επιλύονται οι εκκρεμότητες και των παραδοσιακών οικισμών.

Οι πέντε στόχοι των νέων ΤΠΣ

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποτελεί ασφαλώς κρίσιμη παράμετρο για τη βελτίωση του επενδυτικού κλίματος. Εάν μάλιστα ευθυγραμμίζεται με τις ανάγκες της οικονομίας και της κοινωνίας, δημιουργεί προϋποθέσεις ασφάλειας δικαίου τόσο για τους επενδυτές όσο και για τους πολίτες, προστατεύοντας το φυσικό περιβάλλον και αναδεικνύοντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας. Σε αυτή την κατεύθυνση, τα νέα ΤΠΣ αποσκοπούν –για πρώτη ίσως φορά– στην αρμονική διαχείριση των αποφάσεων για τις επιθυμητές αλλαγές στις χρήσεις της γης μέσα και έξω από τους οικισμούς του δήμου με ορισμένους σαφώς διατυπωμένους στόχους, που περιλαμβάνουν την εξασφάλιση επαρκούς και φθηνής κατοικίας, επαγγελματικής απασχόλησης και ποιότητας ζωής, τον εξορθολογισμό της έντασης των μετακινήσεων με ιδιωτικά μέσα, την προαγωγή των μετακινήσεων με ΜΜΜ και, βεβαίως, την προώθηση εναλλακτικών ήπιων τρόπων μετακίνησης με συγκεκριμένες ρυθμίσεις. Φυσικά, βασικός στόχος παραμένει η κατ’ οικονομία διαχείριση της γης, η προώθηση οργανωμένων υποδοχέων, η προστασία των φυσικών οικοσυστημάτων και κυρίως της γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας.

Η βιώσιμη ανάπτυξη με νέους στόχους

Ορισμένα πιο «επίκαιρα» θέματα, όπως τα περί την «εκτός σχεδίου δόμηση» που συζητήσαμε σε προηγούμενο άρθρο, «σκέπασαν» τα σοβαρά ζητήματα που θέτει το νέο πλαίσιο, όπως το γεγονός ότι επιτέλους ορίστηκε η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης και τέθηκαν σαφείς στόχοι για την προώθησή της. Η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης πλέον ορίζεται ρητά ως η ανάπτυξη που συνθέτει κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς στόχους με σκοπό την επίτευξη διατηρήσιμης οικονομικής ανάπτυξης με δημιουργία ισχυρής παραγωγικής βάσης, την έμφαση στην καινοτομία και την αύξηση της απασχόλησης. Δεύτερος στόχος είναι η εδαφική και η κοινωνική συνοχή, η δίκαιη κατανομή των πόρων και η άρση των αποκλεισμών. Τρίτος στόχος της βιώσιμης ανάπτυξης είναι η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, της βιοποικιλότητας, του τοπίου, και η αειφόρος χρήση των πόρων.

Είναι στόχοι που προάγουν την επιχειρηματικότητα, την επίσπευση των επενδύσεων, την ισόρροπη διάχυση των ευκαιριών ανάπτυξης, την προστασία των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, την αειφόρο χρήση του αγροτικού χώρου, καθώς και την ορθολογική οικιστική ανάπτυξη και τον περιορισμό της διάσπαρτης εκτός σχεδίου δόμησης. Περιορισμό της εκτός σχεδίου δόμησης όχι μέσω ενός σύνθετου συστήματος απαγορεύσεων και περιορισμών, αλλά διαμέσου της παροχής κινήτρων για την αξιοποίηση της πολεοδομημένης και της ρυθμισμένης γης αντί των «εκτός σχεδίου» λύσεων, οι οποίες, εκτός από νομικά αμφίβολες, συχνά αποδεικνύονται και επιχειρηματικά ασύμφορες.

Τα πολυαναμενόμενα ΤΠΣ του ν. 4447/16 θα είναι το πρώτο «ορατό σε όλους» στάδιο του πολεοδομικού σχεδιασμού και, ως τέτοιο, θα υποστεί την ισχυρότερη κριτική. Και έτσι πρέπει να γίνει, διότι η εφαρμοσιμότητα ενός σχεδίου εξαρτάται κατά κύριο λόγο από την αξιοπιστία, την εμπειρία και την αποτελεσματικότητα των μελετητικών ομάδων που θα αναλάβουν τη σύνταξή του. Και το έργο των ομάδων αυτών δεν θα είναι άλλο από το να μετουσιώσουν το νόημα του «κανόνα δικαίου» σε «απτή πραγματικότητα».