Αλεξάνδρα Παππά: «Με τις παρεμβάσεις μας δεν αφήνουμε τη φύση να επιτελέσει τις λειτουργίες της»

H Αλεξάνδρα Παππά, υπεύθυνη Προγραμμάτων για το Νερό στο Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA), σημειώνει πως τα παραποτάμια οικοσυστήματα της Ευρώπης κατακερματίζονται από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια (φράγματα, κανάλια, μπαζωμένα τμήματα ροής, αναχώματα κ.ά.), εξηγεί τι προστάζει ο Νέος Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης, ενώ δεν κρύβει την ικανοποίησή της για τον χαρακτηρισμό της λεκάνης απορροής του ποταμού Αώου/Vjosa σε Ελλάδα και Αλβανία ως προστατευόμενης περιοχής.

Η προσέγγιση της επιστημονικής κοινότητας και οι κατευθύνσεις της Ε.Ε. για αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης τεχνητών εμποδίων προκρίνονται από το MedINA και άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις ως μία από τις λύσεις για ανθεκτικές παραποτάμιες κοινότητες και οικοσυστήματα. Για χρόνια θεωρούσαμε πως τα φράγματα ήταν έργα πνοής για την αγροτική οικονομία. Τι προβλήματα δημιουργεί ένα φράγμα και ποια άλλα εμπόδια βρίσκουμε στα ποτάμια της Ευρώπης;

Η αποκατάσταση της φύσης και η επαναφορά της στις ζωές μας είναι σήμερα προτεραιότητα. Οι συνήθεις πρακτικές του παρελθόντος, χωρίς σχεδιασμό και μέτρο, επέδρασαν αρνητικά στις φυσικές διεργασίες των οικοσυστημάτων. Έτσι, ενώ αυτά θα μπορούσαν να μας προσφέρουν πολυάριθμα οφέλη, δημιουργούν προβλήματα, μέσω αυτού που –εσφαλμένα– ονομάζουμε «φυσικές καταστροφές».

Όσον αφορά τα ποτάμια οικοσυστήματα της Ευρώπης, αυτά κατακερματίζονται από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια: εκτροπές, φράγματα, δρόμοι, αγωγοί, κανάλια, μπαζωμένα τμήματα ροής, αναχώματα, συρματοκιβώτια, διευθετήσεις, ευθυγραμμίσεις. Δεν αφορούν, λοιπόν, οι παρεμβάσεις μόνο τη ροή ενός ποταμού και τη συνδεσιμότητα με τα ανάντη και κατάντη τμήματά του, αλλά έχουν να κάνουν και με την πλευρική συνδεσιμότητα και την επικοινωνία του συστήματος με την ατμόσφαιρα και τον υπόγειο υδροφορέα. Μας εκπλήσσει δυσάρεστα η διαπίστωση ότι στην Ευρώπη κάθε 1 με 2 χιλιόμετρα ροής συναντά κανείς και ένα τεχνητό εμπόδιο.

Σχετικά με τα προβλήματα που αυτά δημιουργούν, αξίζει να αναφέρουμε ότι από το 1970 έως σήμερα οι πληθυσμοί των μεταναστευτικών ειδών ψαριών γλυκού νερού έχουν μειωθεί στην Ευρώπη κατά 93%, ενώ, όσον αφορά τις κοινότητες αυτές, μπορούν άμεσα να κινδυνεύσουν, όταν, για παράδειγμα, ένα φράγμα δεν συντηρείται σωστά ή όταν λαμβάνονται αποφάσεις να κατοικηθούν περιοχές που στην ουσία ανήκουν στα ποτάμια, όπως οι κοίτες και οι πλημμυροπεδιάδες.

Ποταμός με εμπόδιο στην Ισπανία.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον περασμένο Μάιο αποφάσισε την αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων ευρωπαϊκών ποταμών μέχρι το 2030, ώστε να ανακτήσουν την ταυτότητά τους ως ποταμοί ελεύθερης ροής. Πολλά ωραία ψηφίσματα διαβάζουμε. Πόσο εφικτό είναι κάτι τέτοιο; H Ελλάδα θα συμμορφωθεί;

Είναι, πράγματι, φιλόδοξοι οι στόχοι αυτοί. Πρόσφατα, όμως, έγιναν και δεσμευτικοί για τα κράτη-μέλη, μέσω του Νέου Νόμου για την Αποκατάσταση της Φύσης, μία μεγάλη νίκη του περιβαλλοντικού κινήματος, όπου πάνω από 1.000.000 φορείς, πολίτες και επιστήμονες άσκησαν πίεση προς αυτή την κατεύθυνση. Τον Μάρτιο του 2024 περιμένουμε την τελική έγκριση του νόμου και, στη συνέχεια, κάθε κράτος-μέλος θα πρέπει να αναπτύξει ένα Εθνικό Σχέδιο Αποκατάστασης. Το σχέδιο θα τεθεί σε δημόσια διαβούλευση και εκεί χρειάζεται η συμμετοχή όλων, προκειμένου η αποκατάσταση των ποταμών να τεθεί και στην Ελλάδα ως προτεραιότητα.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι άλλες χώρες εδώ και δεκαετίες απομακρύνουν τα εμπόδια από τα ποτάμια τους, είναι εφικτό αυτό να γίνει και στην Ελλάδα. Οι οικονομικοί πόροι υπάρχουν. Αυτά που λείπουν είναι, πρώτον, το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, που πρέπει άμεσα να τροποποιηθεί, ώστε να ευθυγραμμιστεί με τον Νέο Νόμο για την Αποκατάσταση της Φύσης, και, δεύτερον, μια λεπτομερής καταγραφή των τεχνητών εμποδίων σε κάθε λεκάνη απορροής ποταμού της χώρας. Ευκαιρία να ενταχθεί αυτό ως προτεραιότητα στον σχεδιασμό του αρμόδιου υπουργείου Περιβάλλοντος είναι τα Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών, για τα οποία διενεργείται αυτό το διάστημα η 2η Αναθεώρησή τους. Επομένως, ελλείψει αυτής της καταγραφής, δεν μπορώ να σας πω σε ποια ποτάμια μας εντοπίζεται το μεγαλύτερο πρόβλημα.

Το MedINA, σε συνεργασία με ένα δίκτυο φορέων και πολιτών, θα υλοποιήσει τα επόμενα τρία χρόνια το έργο «Απομάκρυνση φραγμών από ποταμούς: Σχέδιο εφαρμογής για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη». Στο πλαίσιο του έργου αυτού, θα συντονίσουμε δράσεις για τη διαμόρφωση προτάσεων για τη δημιουργία πιο ευνοϊκών πολιτικών ως προς την απομάκρυνση φραγμών στην Ελλάδα, καθώς και δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού, διάχυσης της τεχνογνωσίας, των εργαλείων και καλών πρακτικών σχετικά με την απομάκρυνση φραγμών από άλλες χώρες της Ευρώπης.

Η αποκατάσταση του ποταμού στην Ισπανία

Μάνδρα, Κρήτη, Θεσσαλία, Βόλος, Β. Εύβοια. Φταίνε τα φράγματα και τα ανθρωπογενή εμπόδια για τα καταστροφικά πλημμυρικά φαινόμενα;

Σίγουρα ναι. Τα ποτάμια πλημμυρίζουν φυσικά, είναι οι χώροι που έδωσε η φύση για να συλλέγεται το νερό της βροχής και να οδηγείται προς τη θάλασσα, προστατεύοντας τις κατοικημένες και τις αγροτικές περιοχές από τις πλημμύρες. Οι αλλαγές στις χρήσεις γης δημιουργούν το πρόβλημα. Όταν εκτρέπουμε, μπαζώνουμε, χτίζουμε μέσα σε ρέματα και κοίτες ποταμών, είναι επόμενο να έχουμε συνέπειες. Όταν διευθετούμε και ευθυγραμμίζουμε ποταμούς και ρέματα, καταστρέφοντας τους φυσικούς μαιανδρισμούς, που δημιουργούνται για να ανακόπτουν την ταχύτητα του νερού, είναι λογικό να ρέει με μεγάλη και ανεξέλεγκτη ταχύτητα το νερό προς τη θάλασσα. Εν ολίγοις, με τις παρεμβάσεις μας δεν αφήνουμε τη φύση να επιτελέσει τις λειτουργίες της και τα φυσικά φαινόμενα να εκτονωθούν. Αυτοί ακριβώς είναι οι λόγοι που η Ε.Ε. θέτει ως προτεραιότητα την αποκατάσταση των ποταμών και την απόρριψη της ανάπτυξης αντίστοιχων παρωχημένων πρακτικών και σχεδίων στο μέλλον. Και ακριβώς επειδή η αποκατάσταση αποτελεί μια πολύ ακριβή διαδικασία με σημαντικότατες κοινωνικές επιπτώσεις, π.χ. απομάκρυνση κατοικημένων ή καλλιεργούμενων εκτάσεων από μια λεκάνη απορροής και μεταφορά της σε άλλη περιοχή, χρειάζεται να διαφυλάσσουμε και να διατηρούμε, κατά προτεραιότητα, τα φυσικά και σχεδόν ανέγγιχτα οικοσυστήματα.

Σημείο ένωσης Βουρκοπόταμου με τον ποταμό Σαραντάπορο, ανάμεσα στους πρόποδες του Σμόλικα και του Γράμμου, © D. Kern / MedINA.

Μιλήστε μας για τον Αώο/Vjosa. Τι ακριβώς επετεύχθη;

Πρόκειται για έναν διασυνοριακό ποταμό, που ρέει ανάμεσα σε Ελλάδα και Αλβανία για πολλά συνεχόμενα χιλιόμετρα, χωρίς να διακόπτεται η ροή του από τεχνητά εμπόδια, μια λεκάνη απορροής γεμάτη φύση και πολιτισμό. Οι διαρκείς προσπάθειες προστασίας φορέων και πολιτών ήταν καθοριστικής σημασίας για να διατηρήσει μέχρι σήμερα τον άγριο χαρακτήρα του και να μπορεί να λειτουργεί ως καλό παράδειγμα γι’ αυτό που η Ε.Ε. οραματίζεται μέσω της αποκατάστασης άλλων ποταμών.

Πολύ πρόσφατα είχαμε και μία πολύ θετική εξέλιξη, που φαίνεται να αναγνωρίζει αυτή τη μοναδικότητα. Ολόκληρη η λεκάνη απορροής του ποταμού Αώου/Vjosa σε Ελλάδα και Αλβανία χαρακτηρίστηκε προστατευόμενη περιοχή. Αυτή η διαδικασία έγινε τμηματικά στην πάροδο των χρόνων και μέχρι τον Νοέμβριο του 2023 μόνο ένα τμήμα της λεκάνης στην Ελλάδα βρισκόταν εκτός προστασίας, αυτό που περιλαμβάνει τον κάμπο της Κόνιτσας και τον ποταμό Σαραντάπορο. Χαρακτηρίστηκε, όμως, κι αυτό Προστατευόμενος Φυσικός Σχηματισμός και Προστατευόμενο Τοπίο στις 27 Νοεμβρίου 2023 κι έτσι έκλεισε για πρώτη φορά το κενό προστασίας της λεκάνης απορροής. Αναμένουμε τώρα να ολοκληρωθεί και το δεύτερο σκέλος της απόφασης του ΥΠΕΝ, σύμφωνα με το οποίο ο υπουργός θα πρέπει να θέσει όρους και περιορισμούς εντός της περιοχής προστασίας, δηλαδή ποιες δραστηριότητες θα επιτρέπονται και ποιες θα απαγορεύονται. Εκεί ευελπιστούμε να δούμε τις κατευθύνσεις της Ε.Ε. για τις οποίες μιλήσαμε νωρίτερα, να απαγορεύσει, δηλαδή, ο υπουργός έργα που προκαλούν υδρομορφολογικές αλλοιώσεις, όπως τα μικρά υδροηλεκτρικά έργα, οι διευθετήσεις και οι ευθυγραμμίσεις. Γιατί δεν μπορούμε να φανταστούμε τέτοιες παρεμβάσεις στον τελευταίο άγριο και ελεύθερης ροής ποταμό της Ευρώπης, που πρέπει σήμερα να διαφυλάξουμε και όχι αύριο να αποκαταστήσουμε.

Το MedINA, σε συνεργασία με πλήθος φορέων, επιστημόνων και εξωτερικών συνεργατών, και ως μέλος της διεθνούς συμμαχίας «Σώστε την Μπλε Καρδιά της Ευρώπης», συντονίζει τις προσπάθειες ανάδειξης και προστασίας του ποταμού Αώου/Vjosa στην ελληνική επικράτεια από το 2012. Το 2023 σηματοδοτεί για το MedINA την έναρξη υλοποίησης δύο επιπλέον έργων στην περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταμού Αώου, του «Ri-Connect: Ο ποταμός Αώος ως διασυνοριακός οικολογικός διάδρομος», που χρηματοδοτείται από το PONT, και του «Let it Flow! A Role-Playing Game for Aoos river basin management», που χρηματοδοτείται από το European Green Belt. Στόχος του MedINA είναι η ανάδειξη της αξίας του Αώου/Vjosa ως προτύπου για την αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής και η διασυνοριακή προστασία της λεκάνης απορροής του ποταμού από τις απειλές και πιέσεις που αντιμετωπίζει, όπως τα δεκάδες μικρά υδροηλεκτρικά έργα που σχεδιάζονται στη ροή του.

Ο ποταμός Αώος ρέει δίπλα στον κάμπο της Κόνιτσας με προορισμό τα σύνορα Ελλάδας-Αλβανίας, © Σ. Αμπάτης / MedINA