Προσφυγικό-μεταναστευτικό: Ένα πρόβλημα που μεγαλώνει

Το πιθανότερο είναι ότι, μετά το ναυάγιο με περισσότερους από 500 νεκρούς και αγνοούμενους και τις συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που προκάλεσε, θα επιστρέψουμε στην «κανονικότητα».

Χωρίς αξιόλογη προσφυγική-μεταναστευτική πολιτική, με το χαρτοβασίλειο της Ε.Ε. να έχει γεμίσει «λύσεις» που όμως δεν εφαρμόζονται, τις κυβερνήσεις να κερδίζουν χρόνο για να μη χάνουν ψήφους και τα πολιτικά κόμματα να ελίσσονται, όσο δύσκολη και να είναι η αντιμετώπιση του προσφυγικού-μεταναστευτικού, πρέπει να αναζητήσουμε λύσεις γιατί με το πέρασμα του χρόνου τα προβλήματα μεγαλώνουν.

Χαρακτηριστικά τα βασικά σημεία της τελευταίας έκθεσης της Παγκόσμιας Τράπεζας (World Bank) για το θέμα.

Μαζικές οι μετακινήσεις

Στην έκθεση τονίζεται ότι οι διασυνοριακές μετακινήσεις των πληθυσμών έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Δεν υπάρχει «τυπικός» μετανάστης ή «τυπική» χώρα προέλευσης ή προορισμού. Οι μετανάστες διαφέρουν για τους λόγους για τους οποίους μετακινούνται, για τις ειδικότητες και τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά, για τη νομική τους θέση και για τη συγκυρία και την προοπτική τους.

Όπως τονίζουν οι ειδικοί της Παγκόσμιας Τράπεζας, υπάρχουν χώρες προέλευσης και χώρες προορισμού σε όλα τα εισοδηματικά επίπεδα και στην πράξη πολλές χώρες είναι ταυτόχρονα χώρες προέλευσης και προορισμού. Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα του Μεξικού, της Νιγηρίας και του Ηνωμένου Βασιλείου.

Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει η Παγκόσμια Τράπεζα, σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχουν 184 εκατ. μετανάστες, το 2,3% του συνολικού πληθυσμού. Σε αυτά τα 184 εκατ. περιλαμβάνονται 37 εκατ. πρόσφυγες.

Το 40% του συνόλου (64 εκ. οικονομικοί μετανάστες και 10 εκατ. πρόσφυγες) ζουν σε χώρες με υψηλό εισόδημα που ανήκουν στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ).

Αυτοί περιλαμβάνουν επιστήμονες, ειδικευμένους και ανειδίκευτους εργάτες και τις οικογένειές τους, ανθρώπους που έχουν στόχο να εγκατασταθούν μόνιμα, προσωρινούς μετανάστες, φοιτητές, όπως και μετανάστες χωρίς τα αναγκαία έγγραφα και ανθρώπους που αναζητούν διεθνή προστασία. Σε αυτούς τους αριθμούς περιλαμβάνονται 11 εκατ. πολίτες της Ε.Ε. που ζουν σε άλλες χώρες της Ε.Ε. και έχουν σε γενικές γραμμές κατοχυρωμένα δικαιώματα.

Περίπου 17% του συνόλου των μεταναστών (31 εκατ.) ζουν στις χώρες του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου (Gulf Cooperation Council). Σχεδόν όλοι είναι προσωρινοί εργαζόμενοι με βίζες που ανανεώνονται και στις περισσότερες περιπτώσεις αναζητούν τα προς το ζην σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Όλοι μαζί αναλογούν περίπου στον μισό πληθυσμό των χωρών του Κόλπου.

Περίπου 43% των μεταναστών (52 εκατ. οικονομικοί μετανάστες και 27 εκατ. πρόσφυγες) ζουν σε χώρες με μεσαίο ή χαμηλό εισόδημα. Αυτό δείχνει ότι η μετανάστευση δεν περιορίζεται σε κινήσεις από τον Νότο στον Βορρά αλλά είναι λίγο μεγαλύτερη στον παγκόσμιο Νότο, σε χώρες με πολύ πιο περιορισμένες δυνατότητες. Οι μετανάστες του παγκόσμιου Νότου μετακινούνται κυρίως σε αναζήτηση εργασίας, για να επανενωθούν με την οικογένειά τους ή διεκδικώντας διεθνή προστασία.

Όπως επισημαίνει η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, το ποσοστό των μεταναστών στον παγκόσμιο πληθυσμό παραμένει σχετικά σταθερό από τη δεκαετία του ’60. Υπογραμμίζεται όμως στην έκθεση ότι αυτή η σταθερότητα είναι φαινομενική γιατί η δημογραφική ανάπτυξη είναι άνιση σε παγκόσμιο επίπεδο. Η παγκόσμια μετανάστευση αυξήθηκε τρεις φορές ταχύτερα απ’ ό,τι ο πληθυσμός στις χώρες υψηλού εισοδήματος και με τη μισή ταχύτητα σε σχέση με την αύξηση του πληθυσμού σε χώρες με χαμηλό εισόδημα.

Αυτό εξηγεί και τις διαφορετικές αντιδράσεις στον Βορρά και στον Νότο. Οι χώρες του Βορρά που έχουν υψηλό εισόδημα αισθάνονται ότι καταπιέζονται από τις μεγάλες προσφυγικές-μεταναστευτικές ροές. Αντίθετα, οι χώρες του Νότου, με χαμηλό εισόδημα, αισθάνονται ότι καταπιέζονται γιατί η μεταναστευτική-προσφυγική έξοδος από αυτές δεν μπορεί να ακολουθήσει τον ρυθμό της αύξησης του πληθυσμού τους.

Μια άλλη εξέλιξη που κάνει πιο δύσκολη τη διαχείριση του προβλήματος είναι ότι ο αριθμός των προσφύγων διπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Η πορεία του πλανήτη είναι από το κακό στο χειρότερο με εμφύλιες συρράξεις, διωγμούς μειονοτήτων, εθνοκαθάρσεις, πολέμους, διεθνοπολιτικές εντάσεις με αποτέλεσμα να αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός όσων διεκδικούν διεθνή προστασία.

Η αναγκαιότητα της μετανάστευσης

Οι ειδικοί της Παγκόσμιας Τράπεζας περιγράφουν την αναγκαιότητα της παγκόσμιας μετανάστευσης με τον ακόλουθο τρόπο:

«Η μετανάστευση είναι η αντίδραση στα διάφορα σοκ και στις παγκόσμιες ανισορροπίες, όπως είναι το τεράστιο χάσμα στα εισοδήματα και στο επίπεδο ζωής μεταξύ των διαφόρων χωρών. Κινητήρια δύναμη της οικονομικής μετανάστευσης είναι η προοπτική υψηλότερων μισθών και η πρόσβαση σε καλύτερες υπηρεσίες. Το 2020, περίπου 84% των μεταναστών ζούσαν σε χώρες που ήταν πλουσιότερες από τις χώρες προέλευσής τους. Όμως η μετακίνηση έχει κόστη τα οποία οι πιο φτωχοί δεν αντέχουν οικονομικά. Οι περισσότεροι μετανάστες προέρχονται από μεσαίου εισοδήματος χώρες και δεν ανήκουν στους πλουσιότερους ή τους φτωχότερους στις χώρες προέλευσής τους.

Οι δημογραφικές αλλαγές έχουν προκαλέσει έναν κλιμακούμενο παγκόσμιο ανταγωνισμό για εργάτες και ταλέντα. Λάβετε υπόψη σας τρεις χώρες. Η Ιταλία με ένα πληθυσμό 59 εκατ., εκτιμάται ότι θα συρρικνωθεί περίπου κατά το ήμισυ στα 32 εκατ. μέχρι το 2100. Το ποσοστό των άνω των 65 ετών προβλέπεται ότι θα αυξηθεί από το 24% στο 38% του συνολικού πληθυσμού. Το Μεξικό, παραδοσιακά μία χώρα μετανάστευσης, βλέπει το ποσοστό γονιμότητας να περιορίζεται στα επίπεδα απλής αντικατάστασης του πληθυσμού. Σε διαφορετική πορεία η Νιγηρία η οποία προβλέπεται να αυξήσει τον πληθυσμό της από 213 εκατ. σε 791 εκατ. μέχρι το τέλος του αιώνα και να γίνει έτσι η χώρα με τον δεύτερο μεγαλύτερο πληθυσμό μετά την Ινδία.

Αυτές οι τάσεις έχουν βαθύτερες επιπτώσεις εφόσον αλλάζουν τις χώρες και τις περιοχές που χρειάζονται εργαζόμενους και αυτές στις οποίες μπορούν να βρεθούν. Ανεξάρτητα από την πολιτική, οι πιο πλούσιες χώρες θα χρειαστούν ξένους εργαζόμενους για να στηρίξουν τις οικονομίες τους και να τιμήσουν τις κοινωνικές δεσμεύσεις τους προς τους ηλικιωμένους πολίτες. Πολλές χώρες μεσαίου εισοδήματος, οι οποίες αποτελούν παραδοσιακά τις βασικές πηγές μετανάστευσης θα χρειαστούν σύντομα να ανταγωνιστούν για ξένους εργαζόμενους και αρκετές το κάνουν ήδη. Χώρες με χαμηλό εισόδημα έχουν μεγάλο αριθμό άνεργων και υποαπασχολούμενων νέων αλλά πολλοί από αυτούς δεν έχουν αποκτήσει ειδικότητες με ζήτηση στην παγκόσμια αγορά εργασίας.

Η κλιματική αλλαγή κάνει πιο σύνθετα τα οικονομικά κίνητρα για μετανάστευση. Περίπου 40% του παγκόσμιου πληθυσμού –3,5 δισ.– ζουν σε περιοχές με μεγάλη έκθεση στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.

Λειψυδρία, ξηρασία, ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες, άνοδος του επιπέδου της θάλασσας και ακραία φαινόμενα όπως πλημμύρες και τροπικοί κυκλώνες. Οι οικονομικές ευκαιρίες περιορίζονται στις περιοχές που πλήττονται κάνοντας πιο ευάλωτες τις κοινωνίες και μεγαλώνοντας την πίεση για μετανάστευση. Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής απειλούν να κάνουν μη κατοικήσιμες ολόκληρες περιοχές σε μέρη τόσο διαφορετικά μεταξύ τους όπως το Σαχέλ (Υποσαχάρια Αφρική), τις κάτω περιοχές του Μπαγκλαντές και το Δέλτα του ποταμού Μεκόνγκ».

Το αδιέξοδο της Αφρικής

Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συζητάμε όλα αυτά τα θέματα που θέτει η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, σε αναζήτηση κοινής αποτελεσματικής στρατηγικής.

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να φτάσουμε στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα για μια σειρά λόγους. Η Ε.Ε. δεν είναι πολιτική ένωση που θα μπορούσε να επιβάλει πειθαρχία, σε αυτά τα θέματα, στα κράτη-μέλη. Το τελευταίο σχέδιο μεταναστευτικής-προσφυγικής πολιτικής που εγκρίθηκε δίνει μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στα κράτη-μέλη, σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των μέτρων που προβλέπει.

Τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. έχουν διαφορετικές δυνατότητες και παραδόσεις σε ό,τι αφορά την πολιτική ασύλου και μετανάστευσης. Για παράδειγμα, η Γερμανία θεωρείται εξαιρετικά ικανή να συνδυάζει τις ειδικότητες των μεταναστών με τις ανάγκες της οικονομίας της και να παρεμβαίνει, όπου χρειάζεται, για να ενισχύει την παραγωγική διάσταση της μετανάστευσης. Οι ειδικοί της Παγκόσμιας Τράπεζας επισημαίνουν ότι το «πάντρεμα» επαγγελματικών δυνατοτήτων των μεταναστών με τις ανάγκες της οικονομίας των χωρών υποδοχής, έχει τεράστια σημασία. Από αυτό εξαρτάται αν η μετανάστευση θα αποδώσει οικονομικά και αν θα περιοριστούν οι κοινωνικές πιέσεις και εντάσεις που σχετίζονται με αυτήν. Αν η Γερμανία είναι κοντά στο άριστα σε αυτό το θέμα, άλλες χώρες όπως η Ελλάδα είναι πολύ κάτω από τη βάση.

Ακόμη και το ιστορικό παρελθόν των κρατών-μελών της Ε.Ε. παίζει ρόλο στις μεταναστευτικές-προσφυγικές ροές. Η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία έχουν αναπτύξει –για παράδειγμα– στενούς δεσμούς με την Αφρική από την εποχή της αποικιοκρατίας.

Κοινή διαπίστωση στις επιτροπές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που ασχολούνται με το θέμα είναι ότι η μεγαλύτερη πρόκληση θα έρθει από την Αφρική.

Πολλές χώρες της έχουν παραδοσιακούς δεσμούς με ευρωπαϊκές χώρες, υπάρχει σχετική εγγύτητα, η Αφρική είναι σε φάση δημογραφικής έκρηξης, ενώ η Ευρώπη σε φάση δημογραφικής συρρίκνωσης. Η φτώχεια και ο αποκλεισμός έχουν πάρει τεράστιες διαστάσεις στη Μαύρη Ήπειρο, οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και πολλών εμφύλιων συρράξεων και πολέμων ενισχύουν το προσφυγικό-μεταναστευτικό ρεύμα.

Η Λιβύη με δεύτερη την Τυνησία είναι οι χώρες μέσω των οποίων οι πρόσφυγες και οι μετανάστες προσπαθούν να φθάσουν στην Ευρώπη, διασχίζοντας τη Μεσόγειο σε εξαιρετικά δύσκολες έως απάνθρωπες συνθήκες.

Από το 2014 εκτιμάται ότι έχουν χάσει τη ζωή τους 27.000 στην προσπάθειά τους να διασχίσουν τη Μεσόγειο. Η ναυτική τραγωδία στα ανοιχτά των ακτών της Πελοποννήσου πρέπει να είναι η δεύτερη μεγαλύτερη, με πάνω από 500 νεκρούς και αγνοούμενους. Το ρεκόρ έχει μία ανάλογη ναυτική τραγωδία το 2015 με 800 νεκρούς και αγνοούμενους.

Η Ε.Ε. βρίσκεται σε αγωνιώδη αναζήτηση δημιουργικής στρατηγικής έναντι της Αφρικής προκειμένου να μειωθούν οι ροές. Το αποικιοκρατικό παρελθόν, οι πληγές της αποικιοκρατίας, η επιδείνωση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων στις περισσότερες αφρικανικές χώρες, η ενίσχυση της οικονομικής παρουσίας της Κίνας και της στρατιωτικής της Ρωσίας ανεβάζουν συνεχώς τον βαθμό δυσκολίας.