Τι μπορεί να έγινε στη Βρετανία;

Ένα πολυσυζητημένο δημοψήφισμα. Ένα μέχρι το τέλος αμφίρροπο αποτέλεσμα. Ένα τραγικό συμβάν στην κορύφωση της προεκλογικής εκστρατείας. Μερικές δεκάδες έρευνες κοινής γνώμης. Μερικές χιλιάδες αναρτήσεις σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αγωνίες και προβλέψεις. Εικασίες για το μέλλον της Βρετανίας, της Ε.Ε., ακόμα και της Ελλάδας. Όμως τι πραγματικά έγινε στη Γηραιά Αλβιώνα την περασμένη Πέμπτη;

Η οριακότητα του τελικού αποτελέσματος υποδηλώνει την ύπαρξη πολλών και ανταγωνιστικών εκλογικών κινήτρων. Μάλιστα η ταχεία εναλλαγή του συσχετισμού των ποσοστών υπέρ της μιας και της άλλης άποψης, της παραμονής και της αποχώρησης της χώρας από την Ε.Ε., σε όλη τη διάρκεια του τελευταίου διμήνου δείχνει ότι τα διαφορετικά αυτά κίνητρα περνούσαν από το μυαλό ακόμα και του ίδιου ψηφοφόρου, δημιουργώντας ατομικές αμφιταλαντεύσεις οι οποίες και αποτυπώνονταν στις αυξομειώσεις των ποσοστών για καθεμία επιλογή.

Οι εκλογείς κλήθηκαν να διαχειριστούν παράλληλα τα επιχειρήματα και τα συναισθήματα γύρω από τα ζητήματα (α) της πορείας της οικονομίας, (β) της μετανάστευσης, (γ) της εθνικής κυριαρχίας και (δ) των σχέσεων εξουσίας μεταξύ των πολιτικών ελίτ και του λαού. Ας επιχειρήσουμε να καταγράψουμε συνοπτικά τους κυριότερους παράγοντες πίσω από τις εκλογικές επιλογές των Βρετανών στη βάση ορισμένων από τις πιο ενδιαφέρουσες δημοσιευμένες ποσοτικές και ποιοτικές έρευνες.

• α) Η προσδοκία βελτίωσης ή τουλάχιστον μη επιδείνωσης της πορείας της οικονομίας: Οι οπαδοί της αποχώρησης στοιχειοθετούσαν την απόφαση της ψήφου τους με βάση την προσωπική τους εκτίμηση πως τόσο η εθνική οικονομία όσο και το ατομικό εισόδημα θα βελτιωθούν ή πάντως δεν θα επιδεινωθούν στην περίπτωση της επιθυμητής γι’ αυτούς εξέλιξης, ενώ οι υποστηρικτές της παραμονής δήλωναν ότι με την ψήφο τους αποτρέπουν την επιδείνωση της οικονομικής θέσης των ιδίων και της χώρας. Οι τελευταίοι, πάντως, φαίνονταν πολύ πιο επιρρεπείς σε μεταβολή της ψήφου τους στις περιπτώσεις που γίνονταν αποδέκτες σεναρίων αύξησης του ατομικού τους εισοδήματος αν η χώρα αποχωρήσει από την Ε.Ε., καθώς βαλλόταν το κεντρικό τους επιχείρημα. Σύμφωνα με έρευνα της IPSOS-MORI, το 10% των υποστηρικτών της παραμονής θα μετέβαλε άμεσα την επιλογή του αν η αποχώρηση συνεπαγόταν αύξηση του ετήσιου ατομικού εισοδήματος ακόμη και κατά μόλις 50£, ενώ ένα ακόμη 20% των υποστηρικτών της παραμονής μετέβαινε στην κατηγορία των αναποφάσιστων σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο (βλ. σχετικό γράφημα). Για εκείνους που στήριζαν την αποχώρηση, οι μετακινήσεις αυτές έφταναν στο ίδιο ύψος μόνο όταν η αποχώρηση συνεπαγόταν δεκαπλάσια μείωση του ατομικού εισοδήματος (500£).
• β) Το αντιμεταναστευτικό συναίσθημα: Η ακροδεξιά και λαϊκιστική ρητορική, η οποία εκφράστηκε από ένα μέρος της καμπάνιας υπέρ της εξόδου της χώρας από την Ε.Ε., είχε ως πυρήνα το αίτημα της ελαχιστοποίησης της μετανάστευσης προς τη Βρετανία. Πειραματικοί σχεδιασμοί σε ποσοτική έρευνα κοινής γνώμης της IPSOS-MORI αποδεικνύουν ότι μεγάλο ποσοστό των υποστηρικτών της παραμονής θα μετέβαλλαν την επιλογή τους σε περίπτωση που γνώριζαν ότι ο αριθμός των μεταναστών στη Βρετανία θα αυξανόταν σημαντικά. Εκτιμάται ότι 40% όσων δηλώνουν ότι θα ψηφίσουν υπέρ της παραμονής θα μετέβαλαν την επιλογή τους αν γνώριζαν ότι ο αριθμός των μεταναστών θα αυξηθεί κατά 100.000.
• γ) Ο κίνδυνος απώλειας της εθνικής κυριαρχίας: Η παραμονή στην Ε.Ε. ταυτίστηκε με την απώλεια της οικονομικής και πολιτισμικής ανεξαρτησίας της χώρας μέσα στο πλαίσιο της ολοένα και εντονότερης παγκοσμιοποίησης. Η θέση αυτή έλαβε προοδευτικά δυναμική μέσα στην κοινωνία, υπό συνθήκες οικονομικής ανασφάλειας, ιδιαιτέρως μάλιστα στις εργατικές συνοικίες της Βρετανίας. Όλες οι έρευνες κοινής γνώμης κατέγραψαν μια διαφοροποίηση των κοινωνικών στρωμάτων ως προς τις επιλογές στο δημοψήφισμα, με τα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα να προκρίνουν τη θέση υπέρ της παραμονής και τα χαμηλότερα στρώματα να ψηφίζουν υπέρ της εξόδου. 
• δ) Η αντισυστημικότητα: Για ένα μεγάλο μέρος της βρετανικής κοινωνίας, η παραμονή στην Ε.Ε. καθίσταται μια συνθήκη ικανή να επιτρέπει μόνο τη διασφάλιση των συμφερόντων των παραδοσιακών κυβερνητικών κομμάτων και των πολιτικών ελίτ, καθώς και των ανώτερων οικονομικών τάξεων, ενώ συγχρόνως εμποδίζει την ικανοποίηση των αιτημάτων των λοιπών, χαμηλότερων εισοδηματικά, κοινωνικών στρωμάτων. Στην κατεύθυνση αυτή, η YouGov κατέγραψε, δέκα ημέρες πριν από την κάλπη, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εύρημα σχετικά με τον τρόπο που οι πολίτες χαρακτηρίζουν τους εκπροσώπους των εκστρατειών της παραμονής και της αποχώρησης. Συγκεκριμένα, για τους πρώτους, η σχετική πλειοψηφία των πολιτών (41%) απαντά ότι δεν κατανοούν τις ανησυχίες τους αναφορικά με τα κίνητρά τους, καθώς και ότι εκπροσωπούν κατά μεγάλη πλειοψηφία τους συσχετισμούς συμφερόντων και λιγότερο τα αιτήματα των καθημερινών πολιτών. Για τους δεύτερους, οι περισσότεροι πολίτες φαίνεται να πιστεύουν ότι οι οπαδοί της αποχώρησης κατανοούν περισσότερο τα αιτήματα των «καθημερινών ανθρώπων» (26%) ή, σε κάθε περίπτωση, κατανοούν εξίσου τις μάζες και τις ελίτ.

Οι εκλογικές συμπεριφορές που καταγράφηκαν στην κάλπη του βρετανικού δημοψηφίσματος ήρθαν να επιβεβαιώσουν τη σημασία της ταξικής διαίρεσης στην πρόθεση ψήφου στη χώρα.

Παρ’ ότι στο ευθύ ερώτημα ποσοτικής έρευνας της YouGov για το βασικό κίνητρο της ψήφου στην κάλπη του δημοψηφίσματος οι απαντήσεις κατανεμήθηκαν σχεδόν ισόποσα στην πορεία της οικονομίας (30%), στην αντιμετώπιση του μεταναστευτικού (19%) και στη διατήρηση της εθνικής κυριαρχίας (29%), υπήρξε μια διαφοροποίηση στις προτεραιότητες της μιας και της άλλης τάξης. Για την αστική τάξη, η πορεία της οικονομίας πρόβαλε ως ο σημαντικότερος παράγοντας, ενώ οι προτεραιότητες της εργατικής τάξης μοιράστηκαν εξίσου στη διατήρηση της κυριαρχίας, στην αντιμετώπιση του μεταναστευτικού και στη βελτίωση της οικονομίας. 

Έχει μάλιστα ενδιαφέρον ότι ποιοτικές έρευνες στη βάση συνεντεύξεων με μέλη της εργατικής τάξης αποκαλύπτουν πως η ψήφος των χαμηλότερων εισοδηματικών στρωμάτων υπέρ της εξόδου δεν συνδέθηκε με το αντιμεταναστευτικό συναίσθημα πρωτίστως. Αντίθετα, ήταν ο φόβος και η επισφάλεια της θέσης τους αναφορικά με την επόμενη μέρα –και ειδικότερα ο φόβος σχετικά με την εκτόξευση των τιμών στις κατοικίες και με το μελλοντικό ύψος των συντάξεων– που υποκίνησαν την εκλογική τους συμπεριφορά. Το ορθολογικό κίνητρο των «καλύτερων ημερών» φαίνεται να κυριάρχησε. Απλώς η ανάγνωση της επίδρασης της αποχώρησης στην οικονομία της χώρας από τους μισούς και τους άλλους μισούς Βρετανούς δεν ήταν ενιαία.