Τι πρέπει να κάνει το επιτελικό κράτος

Στο ξεκίνημα της τετραετίας Μητσοτάκη τα κυβερνητικά στελέχη πήγαιναν στο υπουργικό συμβούλιο με τους χαρακτηριστικούς μπλε φακέλους που περιείχαν τις οδηγίες για τα επόμενα βήματα στον τομέα αρμοδιότητάς τους.

Ήταν μια περίοδος αισιοδοξίας μετά από μια δεκαετία οικονομικής και κοινωνικής δοκιμασίας. Η αξιοπιστία του Μητσοτάκη ήταν ενισχυμένη –ιδιαίτερα στον οικονομικό τομέα– και οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι με την εργατικότητα και τη μεθοδικότητα που τον διακρίνει θα έβαζε, επιτέλους, την οικονομία στον δρόμο της ανάπτυξης.

Όλα αυτά μοιάζουν με μακρινή ανάμνηση, εφόσον η πανδημία άλλαξε δραματικά το σκηνικό και φέρνει συνεχείς ανατροπές. Ο Μητσοτάκης απάντησε με θετικό τρόπο στις νέες προκλήσεις και η κυβέρνηση έχει καταγράψει σημαντικές επιτυχίες.

Αντιμετωπίστηκε η πρόκληση του Ερντογάν στον Έβρο και αναπτύχθηκε μια εθνική στρατηγική που ενισχύει συνεχώς τη συγκριτική θέση της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας.

Οι επιδόσεις μας στην αντιμετώπιση της πανδημίας ήταν άριστες στο πρώτο κύμα –με ευρωπαϊκά κριτήρια– και πολύ καλές στη συνέχεια, σε ένα ευρωπαϊκό περιβάλλον που έχει την τάση να χειροτερεύει.

Σε ζητήματα κοινωνικής συνοχής η κυβέρνηση τα πήγε αρκετά καλά, αν λάβουμε υπόψη μας τις ακραίες συνθήκες τις οποίες είναι υποχρεωμένη να επεξεργάζεται και να εφαρμόζει την πολιτική της.

Σε ζητήματα διεθνούς αξιοπιστίας ο Μητσοτάκης και η κυβέρνηση παίρνουν άριστα. Εξασφάλισαν την ένταξη της Ελλάδας στο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), κράτησαν το ελληνικό Δημόσιο στις διεθνείς αγορές με ιστορικά χαμηλά επιτόκια, αποτρέποντας έτσι ένα νέο μνημόνιο, και πρωταγωνίστησαν στη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης με εξαιρετικά ευνοϊκούς για την Ελλάδα όρους.

Η μεγάλη διάρκεια της κρίσης του Covid-19 ασκεί πίεση στο «επιτελικό κράτος», το οποίο καλείται πλέον να επιβεβαιώσει τα επιτελικά του χαρακτηριστικά. Τη δυνατότητα να αναλύει σωστά την κατάσταση, να αντιδρά δυναμικά και οργανωμένα στις συνεχείς ανατροπές που φέρνει η πανδημία, να αντιμετωπίζει τις νέες προκλήσεις και να συντηρεί τη ρεαλιστική ελπίδα.

Το τελευταίο διάστημα μεγαλώνουν τα προβλήματα στη λειτουργία του επιτελικού κράτους. Παράλληλα, μεγαλώνει η λαϊκή δυσαρέσκεια εξαιτίας της δύσκολης οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης, με αποτέλεσμα οι εκφραστές του επιθετικού λαϊκισμού και της δημαγωγίας να θεωρούν ότι η δυσαρέσκεια και η απελπισία πολλών συμπολιτών μας μπορεί να τους προσφέρουν μια νέα ευκαιρία.

Ρεαλιστικό σενάριο

Το πρώτο που χρειάζεται η κυβέρνηση Μητσοτάκη είναι ένα ρεαλιστικό, αυστηρό σενάριο για την οικονομία. Από την άνοιξη του 2020 το οικονομικό επιτελείο πέφτει συνεχώς έξω στις βασικές εκτιμήσεις του, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται σιγά-σιγά οι προϋποθέσεις για μια κρίση αξιοπιστίας.

Πρώτα αμφισβητήθηκαν οι εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που προέβλεπε πτώση του ΑΕΠ κατά 9,5% το 2020, και προβλήθηκαν σενάρια για πολύ μικρότερη πτώση, 2%-4%. Στη συνέχεια εκτιμήθηκε ότι θα είχαμε μία εξαιρετικά δυναμική ανάκαμψη σε σχήμα V που θα μας επέτρεπε να καλύψουμε στη διάρκεια του 2021 το σύνολο σχεδόν των απωλειών του 2020.

Είμαστε στο α΄ τρίμηνο του 2021 έχοντας καταγράψει πτώση του ΑΕΠ κατά 10% –όπως είχε προβλέψει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή– το 2020 και αντιμετωπίζοντας φαινόμενα ύφεσης τα οποία μπορεί να ρίξουν το ΑΕΠ του α΄ τριμήνου κατά 11%-12% σε σχέση με το ΑΕΠ του α΄ τριμήνου του 2020.

Δεν έχουμε κάποια απόκλιση στις οικονομικές εκτιμήσεις, αλλά εντυπωσιακές αστοχίες, που οφείλονται στον τρόπο που λειτουργεί το οικονομικό επιτελείο. Υιοθετεί σταθερά ιδιαίτερα ευνοϊκά σενάρια, σε μια προσπάθεια να πείσει ότι οι δυσκολίες δεν είναι τόσο μεγάλες και ότι σε λίγους μήνες θα έχουμε αφήσει πίσω μας την κρίση.

Η διαρκής διάψευση των αισιόδοξων σεναρίων προκαλεί τεράστια προβλήματα στον κρατικό προϋπολογισμό, επιταχύνει την ανοδική πορεία του δημόσιου χρέους, ακυρώνει επιχειρηματικά σχέδια και την αποτελεσματικότητα επιχειρηματικών αποφάσεων, εφόσον οι υποθέσεις εργασίας αποδεικνύονται μη ρεαλιστικές.

Αυτό πρέπει να αλλάξει, γιατί ο χρόνος της χαλαρής δημοσιονομικής πολιτικής στην Ευρωζώνη περιορίζεται και δεν είναι δύσκολο να προβλέψουμε ότι το 2022 θα βρεθούμε αντιμέτωποι με τους λογαριασμούς της κρίσης. Χρειάζεται, λοιπόν, καλός και ρεαλιστικός σχεδιασμός, για να μη βρεθούμε μπροστά σε εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις.

Το οικονομικό επιτελείο δεν πρέπει να παρασυρθεί σε μια υπερβολική απαισιοδοξία, που μπορεί να πάρει χαρακτηριστικά αυτοεκπληρούμενης προφητείας, αλλά και δεν μπορεί να συνεχίσει την προσπάθεια στη βάση σεναρίων τα οποία διαψεύδονται το ένα μετά το άλλο στην πράξη.

Αυστηρότερη διαχείριση

Στο όνομα της αντιμετώπισης της πανδημίας έχει χαλαρώσει η δημοσιονομική διαχείριση, ακόμη και σε τομείς όπου θα έπρεπε να είναι πιο αποτελεσματική και αυστηρή. Διεθνώς η πανδημία αξιοποιείται από πολλά κυβερνητικά και αυτοδιοικητικά στελέχη σαν ένα είδος λευκής επιταγής.

Πρόκειται για λάθος στρατηγικής σημασίας. Είναι βέβαιο ότι από το 2022 οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών της Ευρωζώνης θα κληθούν να βάλουν τάξη στους λογαριασμούς τους. Το βασικό χαρακτηριστικό της πανδημίας είναι το χτύπημα του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας, ιδιαίτερα σε χώρες με τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της Ελλάδας: μεγάλη εξάρτηση από τον τουρισμό και τις υπηρεσίες, πάμπολλες μικρομεσαίες και κυρίως πολύ μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις.

Επομένως, η παραγωγική, φορολογική βάση του ιδιωτικού τομέα έχει πολύ μικρότερες δυνατότητες απ’ ό,τι στο παρελθόν σε ό,τι αφορά την αναγκαία δημοσιονομική προσαρμογή και τη στήριξη των δημόσιων οικονομικών στη μετά Covid-19 εποχή.

Πρέπει να αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα από τώρα, διαφορετικά θα δυσκολευτούμε πάρα πολύ να το διαχειριστούμε.

Το ασφαλιστικό-συνταξιοδοτικό

Η πορεία των οικονομικών του ασφαλιστικού-συνταξιοδοτικού προκαλεί δικαιολογημένη ανησυχία. Η πανδημία περιόρισε σημαντικά τις ασφαλιστικές εισφορές για προφανείς λόγους, ενώ η κυβέρνηση έκανε ορισμένες επιλογές που μεγάλωσαν το πρόβλημα.

Έδωσε αναδρομικά και ορισμένες αυξήσεις χωρίς να υπάρχουν οι οικονομικές δυνατότητες. Επέτρεψε να αναπτυχθούν οι δικαστικές διεκδικήσεις αναδρομικών, ενώ έπρεπε να ξεκαθαρίσει ότι όσο διαρκούν η πανδημία και οι συνέπειές της δεν πρόκειται να υπάρξει οποιαδήποτε καταβολή αναδρομικών. Άφησε να μεγαλώσει κι άλλο η ουρά των εκατοντάδων χιλιάδων που περιμένουν κύρια, επικουρική σύνταξη ή εφάπαξ.

Αν κρίνουμε από τον τρόπο που εξελίσσονται τα πράγματα, η κυβέρνηση αντιμετωπίζει τους ακόλουθους κινδύνους:

Πρώτον, να δημιουργηθεί μια μεγάλη μάζα δυσαρεστημένων οι οποίοι περιμένουν να πάρουν σύνταξη και περιορίζονται για ένα απροσδιόριστο διάστημα σε βοήθημα.

Δεύτερον, να αντιμετωπιστούν οι ολοένα αυξανόμενες συνταξιοδοτικές υποχρεώσεις της από τους Ευρωπαίους εταίρους και πιστωτές σαν ένα είδος κρυφού χρέους.

Τρίτον, να ζητήσουν να ξεκινήσει η δημοσιονομική προσαρμογή το 2022 με μια νέα προσπάθεια περιορισμού του κόστους του ασφαλιστικού-συνταξιοδοτικού για τον κρατικό προϋπολογισμό.

Στροφή στην κοινωνία

Οι κοινωνικές συνέπειες της κρίσης της πανδημίας γίνονται ολοένα πιο αισθητές με το πέρασμα του χρόνου. Η ελληνική κοινωνία δεν διαθέτει τις οικονομικές εφεδρείες που είχε στο ξεκίνημα της προηγούμενης κρίσης. Εκατοντάδες χιλιάδες συμπολίτες μας είναι στα όρια της αντοχής τους.

Το επιτελικό κράτος πρέπει να κάνει μια θεαματική στροφή στην πολιτική που εφαρμόζει, υπέρ της κοινωνίας.

Έχω προτείνει την προσφυγή στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (ESM) για να πάρουμε, όπως δικαιούμαστε, δάνειο μέχρι 2% του ΑΕΠ, με περίπου μηδενικό επιτόκιο, για την αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας, ιδιαίτερα στην υγεία και στην εκπαίδευση.

Το οικονομικό επιτελείο διστάζει, με το σκεπτικό ότι είναι τόσο καλοί οι όροι δανεισμού του Δημοσίου στις αγορές, ώστε η διαφορά με το προνομιακό επιτόκιο του ESM είναι μικρή και δεν δικαιολογεί την εντύπωση ανάληψης δεσμεύσεων έναντι του Μηχανισμού, τον οποίο ο ΣΥΡΙΖΑ συνδέει με μνημονιακά μέτρα.

Ο επικεφαλής του ESM, Ρέγκλινγκ, υπογραμμίζει ότι δεν τίθεται θέμα πρόσθετων δεσμεύσεων. Το θέμα δίχασε την κυβέρνηση Κόντε στην Ιταλία και χρησιμοποιήθηκε από τον Ρέντσι –ο οποίος επέμενε στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Στήριξης– για να προκληθεί η κυβερνητική κρίση που, απ’ ό,τι φαίνεται, άνοιξε τον δρόμο στον σχηματισμό κυβέρνησης Ντράγκι.

Το ΕΣΥ, η ψηφιακή υποδομή της εκπαίδευσης, η οικονομική ενίσχυση των ΑΕΙ και η σύνδεσή τους με την έρευνα απαιτούν τεράστιες επενδύσεις. Επιπλέον, η κοινωνία χρειάζεται ένα μήνυμα από την κυβέρνηση ότι είναι δυναμικά στο πλευρό της με όλα τα μέσα.

Αν δεν υπάρξει οργανωμένη στροφή της κυβερνητικής πολιτικής προς την κοινωνία, θα δημιουργηθεί αναπόφευκτα χώρος για τη δυναμική επιστροφή του λαϊκισμού και της δημαγωγίας. Πριν το 2015 ο Τσίπρας επένδυσε στην οικονομική απελπισία ευρύτερων επαγγελματικών και κοινωνικών στρωμάτων, τώρα έχει αρχίσει να επενδύει στα κοινωνικά προβλήματα που δημιουργούν η ένταση και η διάρκεια της πανδημίας.

Στην υπηρεσία του πολίτη

Το Δημόσιο εμφανίζει μια αντιφατική εικόνα σε ό,τι αφορά την εξυπηρέτηση του πολίτη.

Από τη μια, οι πολίτες έχουν αγκαλιάσει την ψηφιοποίηση του κράτους που προωθείται συστηματικά από την κυβέρνηση.

Από την άλλη, οι περιορισμοί που επιβάλλει η αντιμετώπιση της πανδημίας έχουν κάνει ακόμη πιο δυσλειτουργικές τις περισσότερες δημόσιες υπηρεσίες. Σε πολλές περιπτώσεις οι πολίτες καταλήγουν να επικοινωνούν με έναν τηλεφωνητή, χωρίς να μπορούν να προωθήσουν τα θέματα που τους αφορούν.

Αν συνεχιστεί αυτή η κατάσταση, θα δημιουργηθούν πρόσθετα προβλήματα στην οικονομική και κοινωνική καθημερινότητα.

Πίσω από τη βιτρίνα ενός κράτους το οποίο συμβάλλει στην αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας υπάρχει, ενισχυμένο, το γνώριμο γραφειοκρατικό φαινόμενο. Το επιτελικό κράτος στηρίζεται στην αντίληψη ότι η δημόσια διοίκηση μπορεί να λειτουργήσει σε όφελος του πολίτη με μεγαλύτερη ευελιξία και αποτελεσματικότητα και μικρότερο κόστος για τον φορολογούμενο. Όλα αυτά δεν έχουν αποδειχθεί στην πράξη. Αποτελούν όμως βασική στρατηγική επιλογή της κυβέρνησης Μητσοτάκη.

Οικονομικός μετασχηματισμός

Τα στοιχεία για την οικονομία δείχνουν ότι η καθίζηση της δραστηριότητας είναι μεγαλύτερη από αυτή που είχε προβλεφθεί και πως ο δρόμος για την κάλυψη των απωλειών από την πανδημία θα είναι μακρύτερος και πιο δύσκολος.

Το επιτελικό κράτος πρέπει να φύγει μπροστά και να οργανώσει τον μετασχηματισμό της οικονομίας σε εξαιρετικά σύνθετες συνθήκες. Το επενδυτικό έλλειμμα παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις και τα κονδύλια του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης είναι σημαντικά αλλά δεν φτάνουν για να καλύψουν τις επενδυτικές, αναπτυξιακές ανάγκες. Πρέπει να χρησιμοποιηθούν ως καταλύτης της αναπτυξιακής διαδικασίας και να συμπληρωθούν από πολλαπλάσιες επενδύσεις για να δημιουργηθεί αναπτυξιακή δυναμική.

Έχω προτείνει την πλήρη ηλεκτροκίνηση των λεωφορείων και των ταξί σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, για να φύγουμε από το ντίζελ, το οποίο επιβαρύνει την ατμόσφαιρα και την υγεία μας σοβαρά στα αστικά κέντρα, να στείλουμε με τον καλύτερο τρόπο το μήνυμα της πράσινης μετάβασης και να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για παραγωγικές επενδύσεις στην ηλεκτροκίνηση. Πρέπει να βρούμε τρόπους ώστε να αποκτήσουμε σύγχρονες και εξωστρεφείς βιομηχανικές μονάδες σε κλάδους που πρωταγωνιστούν στην οικονομία.

Δυστυχώς, υπάρχουν ακόμη πολλά επενδυτικά αντικίνητρα, από το υψηλό κόστος του χρήματος μέχρι το απαράδεκτα υψηλό ενεργειακό κόστος και το μη μισθολογικό κόστος, το οποίο, αν και έχει μειωθεί με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Μητσοτάκη, παραμένει ακόμη σε υψηλά επίπεδα.

Ένα άλλο ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπίσει το επιτελικό κράτος είναι η ποιότητα των δημοσίων δαπανών και η δύσκολη στροφή του Δημοσίου προς τις επενδύσεις. Χωρίς σοβαρή αύξηση του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων και χωρίς ποιοτική αναβάθμιση των επενδυτικών επιλογών του Δημοσίου, είναι εξαιρετικά δύσκολο να καλύψουμε το τεράστιο επενδυτικό έλλειμμα και να βάλουμε την οικονομία σε πορεία σταθερής και δυναμικής ανάπτυξης.

Η κυβέρνηση δέχεται μεγάλη πίεση από επαγγελματικά και κοινωνικά στρώματα που πλήττονται από την πανδημία. Διεκδικούν σημαντική κρατική ενίσχυση με τη μορφή βοηθημάτων, επιδομάτων και της προσωρινής απαλλαγής από ασφαλιστικές, φορολογικές και άλλες υποχρεώσεις. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος η πίεση αυτή να οδηγήσει σε πτώση ποιότητας της διαχείρισης των 32 δισ. ευρώ που θα πάρει η Ελλάδα στη διάρκεια της επόμενης εξαετίας στο πλαίσιο της χρηματοδότησης της ανάκαμψης της ευρωπαϊκής οικονομίας. Ήδη ορισμένες πρωτοβουλίες που παίρνει η κυβέρνηση για να προωθήσει την ανάκαμψη μοιάζουν περισσότερο με ενισχύσεις που δεν θα έχουν συνέχεια παρά με επενδύσεις που θα βελτιώσουν την οικονομική μας προοπτική.

Η γενική εικόνα

Συνοψίζω τη γενική εικόνα ως εξής:

Η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει από τις καλύτερες επιδόσεις στην Ε.Ε. στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Η επιτυχία όμως αυτή απειλείται από την κοινωνική κόπωση που έχουν προκαλέσει τα περιοριστικά μέτρα και, κυρίως, από τις μεταλλάξεις του ιού. Η βρετανική μετάλλαξη, η οποία κάνει πιο εύκολη τη μετάδοση του ιού, είναι πιθανό να επικρατήσει στην Ευρώπη.

Ο εμβολιασμός προχωρά ικανοποιητικά στη χώρα μας και το ποσοστό εμβολιασμού του πληθυσμού είναι από τα υψηλότερα στην Ε.Ε. Μετά τις πρώτες δυσκολίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο εμβολιασμός αναμένεται να αποκτήσει νέα δυναμική τον Απρίλιο και τον Μάιο. Οι ειδικοί όμως προειδοποιούν ότι ο εμβολιασμός δεν είναι πανάκεια και πως είναι αναγκαία η συνέχιση διαφόρων περιοριστικών μέτρων. Εντύπωση προκάλεσε και η παρέμβαση του πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου, Τζόνσον, με την οποία υπογράμμισε ότι η ανάγκη εμβολιασμού θα είναι συνεχής, δηλαδή κάθε χρόνο οι πολίτες θα πρέπει να εμβολιάζονται κατά του κορονοϊού.

Τη θετική διαφορά, πάντως, μπορεί να κάνει το ισραηλινό φάρμακο, το οποίο παρουσίασε ο πρωθυπουργός του Ισραήλ, Νετανιάχου, στον Έλληνα πρωθυπουργό κατά τη διάρκεια της πρόσφατης επίσκεψης του τελευταίου στο Ισραήλ.

Η Ε.Ε. δεν μπορεί, δυστυχώς, να αντιμετωπίσει την πανδημία με την αποτελεσματικότητα της Κίνας και άλλων χωρών. Ο εμβολιασμός είναι μέρος της λύσης, αλλά δεν είναι η συνολική λύση του προβλήματος. Η απελευθέρωσή μας από την πανδημία μπορεί τελικά να έρθει μέσα από τα φάρμακα και την κατάλληλη θεραπεία.

Όλα αυτά χρειάζονται χρόνο, γι’ αυτό η οικονομική πολιτική πρέπει να προγραμματιστεί σε βάθος χρόνου. Το τουριστικό καλοκαίρι δεν θα είναι αυτό που θα θέλαμε και μπορεί να κινηθεί στα χαμηλά επίπεδα του 2020. Η οικονομική ανάκαμψη δύσκολα θα αποκτήσει δυναμική πριν από το δ΄ τρίμηνο του 2021 και πρέπει να δούμε πώς θα καλύψουμε βασικές ανάγκες μέχρι τα τέλη του χρόνου και πώς θα προετοιμάσουμε παράλληλα το έδαφος για επιστροφή στη δυναμική ανάπτυξη της οικονομίας.

Σε ό,τι αφορά τον συσχετισμό των πολιτικών δυνάμεων, Μητσοτάκης και ΝΔ παραμένουν κυρίαρχοι, αλλά για πρώτη φορά μετά τις βουλευτικές εκλογές αρχίζουν να δημιουργούνται πολιτικές ευκαιρίες για τον Τσίπρα και τον ΣΥΡΙΖΑ.

Μέχρι σήμερα ο Μητσοτάκης έχει καταφέρει να στερεί πολιτικό χώρο από τον ΣΥΡΙΖΑ και να διευρύνει την επιρροή της ΝΔ στο κέντρο και στην κεντροαριστερά. Πρόκειται για πολιτικό επίτευγμα, αν σκεφτούμε τι δοκιμασίες πέρασε η κυβέρνηση και πώς έχουν αποδυναμωθεί οι κυβερνήσεις σε ευρωπαϊκές χώρες με μικρότερα προβλήματα από εμάς.

Η επιτυχημένη στρατηγική δεν πρόκειται να αλλάξει, αλλά το επιτελικό κράτος πρέπει να βρει νέους τρόπους αντίδρασης στις νέες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε.

Η αποστολή του είναι πολύ πιο σύνθετη απ’ ό,τι υπολόγιζε η κυβερνητική ηγεσία στο ξεκίνημα της τετραετίας. Τότε είχαμε μια διαχειριστική προσέγγιση στα σημαντικά οικονομικά θέματα. Τώρα πρέπει να αναπτυχθούν σημαντικές πρωτοβουλίες στον κοινωνικό τομέα, να παρθούν δύσκολες αποφάσεις για τον καλύτερο προγραμματισμό της δημοσιονομικής διαχείρισης και να επιταχυνθεί ο μετασχηματισμός, εκσυγχρονισμός της οικονομίας, παρά το αυξανόμενο επενδυτικό έλλειμμα και την παράταση της κρίσης της πανδημίας.