Η οικονομία του διαμοιρασμού και το τέλος της μισθωτής εργασίας

Μπορεί οι κοινωνιολόγοι και οι εργατολόγοι να επισημαίνουν τους κινδύνους για τον κόσμο της εργασίας, οι οποίοι προέρχονται από την αυτοματοποίηση και τις εξελίξεις στη ρομποτική και στην τεχνητή νοημοσύνη (θυμίζοντας, σε μεγάλο βαθμό, κουβέντες που ακούγονταν στις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης), ωστόσο οι εργασιακές σχέσεις υφίστανται ήδη τεράστιες αλλαγές, μέσω μιας μεταβολής υποδείγματος που έχει αρχίσει να λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια.

Μιλάμε για την αποκαλούμενη «οικονομία του διαμοιρασμού» (sharing economy ή, πιο σωστά, gig economy, ασχέτως αν η λέξη «gig» ήταν συνδεδεμένη με τη ροκ μουσική, καθώς ο όρος χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει τις ευκαιρίες για συναυλίες, κυρίως για νέα και ανερχόμενα συγκροτήματα), ενώ ένας άλλος όρος γι’ αυτόν τον τρόπο εργασίας είναι η «κατά παραγγελία» (on demand) δουλειά, με ορισμένους οικονομολόγους να εκτιμούν ότι, όπως και αν την ονομάσει κανείς, ο τρόπος αυτός προσέγγισης της οικονομικής δραστηριότητας ουσιαστικά σηματοδοτεί το τέλος της μισθωτής εργασίας.

Τι είναι η gig οικονομία

Κατ’ αρχάς, ένας ορισμός: σύμφωνα με το λεξικό του Κέμπριτζ, «η gig οικονομία είναι μία μέθοδος εργασίας που βασίζεται στη λογική ότι οι εργαζόμενοι έχουν προσωρινές δουλειές ή κάνουν διαφορετικά κομμάτια μιας δουλειάς και πληρώνονται χωριστά γι’ αυτά, αντί να έχουν σχέση μισθωτής εργασίας». Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι gig δουλειές μοιάζουν με τις συμβάσεις έργου, ωστόσο τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι.

Για να γίνει κατανοητό πώς «δουλεύει» η gig οικονομία, το παράδειγμα της εταιρείας UBER είναι πολύ χαρακτηριστικό: η ίδια η UBER υποστηρίζει ότι δεν είναι τίποτε άλλο από μια εταιρεία τεχνολογίας η οποία παρέχει μια εφαρμογή που φέρνει σε επαφή ανθρώπους που έχουν διαθέσιμο όχημα με ανθρώπους που επιθυμούν να κάνουν χρήση υπηρεσιών μεταφοράς.

Η UBER, grosso modo, λειτουργεί ως εξής: κάτοχος αυτοκινήτου ελέγχεται από την εταιρεία αν καλύπτει κάποια βασικά χαρακτηριστικά και στη συνέχεια καταχωρίζεται στο «μητρώο» της εταιρείας. Όποτε αυτός το επιθυμεί, ή και όποτε τον βολεύει, μέσω της διαδικτυακής εφαρμογής της UBER μετατρέπει το ιδιωτικό του αυτοκίνητο σε «ταξί» έναντι αμοιβής, ενώ και οι χρήστες της εφαρμογής ανά πάσα στιγμή μπορούν να δουν ποιοι συνεργάτες της εταιρείας είναι κοντά τους και μπορούν να τους μεταφέρουν στον προορισμό τους.

Η UBER δεν είναι εργοδότης αυτού που προσφέρει το αυτοκίνητό του για τη μεταφορά άλλων ανθρώπων: αυτό που κάνει είναι να διαχειρίζεται την παροχή και ζήτηση μεταφορικών υπηρεσιών και να καθορίζει το κόμιστρο, το οποίο χρεώνεται απευθείας στην πιστωτική κάρτα του επιβάτη. Ο οδηγός δεν λαμβάνει μισθό, αλλά και δεν είναι υποχρεωμένος να εργαστεί για συγκεκριμένο ωράριο, αλλά μόνο για όσο ο ίδιος επιθυμεί.

Επέλαση της τεχνολογίας

Εάν όλα αυτά θυμίζουν τις υπηρεσίες που προσφέρουν τα ταξί, αυτό συμβαίνει διότι, όντως, η λειτουργία της UBER είναι παρόμοια, έστω κι αν η εταιρεία υποστηρίζει ότι το μόνο που παρέχει είναι μια διαδικτυακή εφαρμογή που φέρνει σε επαφή ανθρώπους με αυτοκίνητα και ανθρώπους που χρειάζονται κάποιον να τους μεταφέρει κάπου. Μάλιστα, η σταδιακή επέκτασή της και εκτός ΗΠΑ έχει προκαλέσει αναταραχή στα απανταχού συνδικάτα ταξί, ενώ αντίστοιχο μοντέλο έχει αναπτύξει και η εταιρεία Lyft.

Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται και σε άλλους παραδοσιακούς τομείς της οικονομικής δραστηριότητας. Εταιρείες όπως η Amazon (η οποία πρόσφατα επεκτάθηκε και στον τομέα των τροφίμων, με την εξαγορά της Whole Foods) ουσιαστικά «διαλύουν» την έννοια του καταστήματος λιανικής πώλησης, καθώς όλες οι αγορές μπορούν να γίνουν διαδικτυακά. Η Airbnb αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο οργανώνουμε τις διακοπές μας, καθώς πλέον μέσω διαδικτύου μπορούμε να κλείσουμε το σπίτι στο οποίο επιθυμούμε να μείνουμε. Πλέον, εταιρείες παρέχουν τη δυνατότητα σε κατόχους ακινήτων να νοικιάζουν τις αυλές τους ως χώρους… πάρκινγκ σε όσους θέλουν να αφήνουν τα αυτοκίνητά τους σε ασφαλές σημείο αλλά θεωρούν υπερβολικές τις τιμές των παραδοσιακών πάρκινγκ.

Βασικό στοιχείο όλων αυτών των μεταβολών είναι η τεχνολογία. Καθώς οι πάντες πια έχουν δυνατότητα σύνδεσης με το διαδίκτυο, είναι πολύ εύκολο μια απλή εφαρμογή για το κινητό τηλέφωνο ή τον υπολογιστή να αποτελέσει το συγκολλητικό στοιχείο μεταξύ ανθρώπων που έχουν και ανθρώπων που ψάχνουν.

Τα υπέρ και τα κατά

Οι υποστηρικτές της gig economy τονίζουν ότι αυτή η μορφή οικονομικής δραστηριότητας έχει πολλά οφέλη για όλους. Σημειώνουν ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται καλύτερη αξιοποίηση πόρων και ανθρώπινου δυναμικού, ενώ οι μορφές εργασίας στην gig economy απελευθερώνουν τον εργαζόμενο από τη ρουτίνα του υποχρεωτικού ωραρίου και του δίνουν τη δυνατότητα να εργάζεται όπου αυτός θέλει, όσο θέλει και όπως θέλει. Ταυτόχρονα, υποστηρίζουν ότι και οι επιχειρήσεις δεν επιβαρύνονται με μόνιμο προσωπικό, το οποίο ενδεχομένως να μην είναι διαρκώς απαραίτητο, αλλά ανά πάσα στιγμή απευθύνονται στην αγορά εργασίας για ανθρώπους που επιθυμούν και είναι καλοί σε μια συγκεκριμένη εργασία, την οποία η επιχείρηση χρειάζεται μια δεδομένη στιγμή, και όταν η εργασία ολοκληρωθεί τελειώνουν και τα συμβόλαια των ανθρώπων αυτών.

Τονίζουν δε ότι η «gig economy» αλλάζει συνολικά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι επιχειρήσεις, από την ανάγκη για εγκαταστάσεις (γραφεία, αποθήκες, υποδομές κ.λπ.) μέχρι και τις αμοιβές προς τους εργαζόμενους (αφού δεν υπάρχει προκαθορισμένος σταθερός μισθός, συχνά μια επιχείρηση που χρειάζεται προσωπικό για ένα συγκεκριμένο project δίνει καλύτερες αμοιβές, ώστε να προσελκύσει τους καλύτερους).

Ωστόσο, εξίσου σοβαρά είναι και τα επιχειρήματα όσων ασκούν κριτική στην gig economy, οι οποίοι επισημαίνουν ότι απορρυθμίζει ό,τι έχει απομείνει από τις κατακτήσεις των εργαζομένων: ελαστικοποιεί πλήρως την εργασία, μετατρέποντάς την σε «δουλειά κατά παραγγελία», καταργεί την έννοια του μισθού (πλέον η αμοιβή σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τον… ίδιο τον εργαζόμενο) και απομυζά τεράστιους ασφαλιστικούς πόρους, αφού στην gig economy ο εργαζόμενος αντιμετωπίζεται λίγο-πολύ ως… εργολάβος.

Παράλληλα, εργατολόγοι και κοινωνιολόγοι επισημαίνουν ότι με αυτή τη μορφή απασχόλησης ο εργαζόμενος αποσυνδέεται πλήρως από την εργασία του και χάνεται η έννοια της «καριέρας», ενώ τονίζουν ότι ακριβώς επειδή η gig economy στηρίζεται πολύ στη νέα τεχνολογία, όσοι δεν την κατέχουν απόλυτα κινδυνεύουν να μείνουν γενικώς εκτός οικονομίας, gig ή κανονικής. Τέλος, εκτιμάται ότι η gig οικονομία, αν και προσφέρει ευκαιρίες εργασίας (δεν είναι τυχαίο ότι αναπτύχθηκε ραγδαία από το 2009 και εντεύθεν, δηλαδή μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008), στην ουσία δεν αναιρεί την αβεβαιότητα για τη μακροημέρευση των θέσεων αυτών.