Οι αδελφές του ελέους

Στην προσπάθειά τους να απαντήσουν στο γιατί δεν υπήρχαν πολλές αναφορές στα αρχαία κείμενα σχετικά με τη νοσηλευτική, που αναπτύχθηκε τον 4ο αιώνα, η οποία, αντίθετα από την ιατρική του Ιπποκράτη, δεν εξελίχθηκε σε επιστήμη, οι ιστορικοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτό πιθανόν οφείλεται στο γεγονός πως, παραδοσιακά, σε όλους τους πολιτισμούς η νοσηλευτική ήταν γυναικεία δουλειά, άρα και υποσημείωση της Ιστορίας.

Με την εμφάνιση του χριστιανισμού η νοσηλευτική ακμάζει, καθώς η φροντίδα πασχόντων γίνεται υποχρέωση όλων των πιστών και οι γυναίκες, με την ιδιότητα της διακονίσσης, νοσηλεύουν και θεραπεύουν στα σπίτια τους, με όσες γνώσεις διαθέτουν. Στο Βυζάντιο ρόλο νοσηλευτή αναλαμβάνουν οι μοναχοί αδελφοί και οι μοναχές αδελφές (το προσφιλές, λοιπόν, «αδελφή» είναι προαιώνιο). Ο όρος «νοσοκόμος» απαντάται πρώτη φορά στη Μονή του Χριστού του Παντοκράτορα, που διαθέτει νοσοκομείο, γηροκομείο και λεπροκομείο. Ελάχιστες οι σωζόμενες πληροφορίες για τη νοσηλευτική την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, την εποχή του απελευθερωτικού αγώνα συναντούμε ηρωικές γυναίκες που νοσηλεύουν ασθενείς και τραυματίες, όπως η Αλτάνα Ιγγλέσου στην πολιορκία του Μεσολογγίου, η Ελένη Μαυρωβουνιώτου, που συνόδευε τον στρατηγό σύζυγό της, η Μαντώ Μαυρογένους, η σύζυγος του στρατηγού Γκούρα, που φρόντιζε τους τραυματίες στην πολιορκία της Ακρόπολης.

Στο ελεύθερο ελληνικό κράτος γίνονται οι πρώτες προσπάθειες συγκρότησης υγειονομικού συστήματος και ιδρύονται τα πρώτα νοσοκομεία. Το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Μακρυγιάννη (1834) είναι το πρώτο. Μια δωρεά του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, πατέρα του Όθωνα, δημιουργεί το νοσοκομείο Ελπίς, για να ακολουθήσει, το 1838, το πρώτο δημόσιο μαιευτήριο. Τη νοσηλεία των ασθενών αναλαμβάνουν οι πρακτικές νοσοκόμες, γυναίκες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και αμφιβόλου ηθικής.

Το 1875 ιδρύεται το Νοσοκομικόν Παιδευτήριον, όπου «εμορφούντο εις την νοσηλείαν ασθενών γυναίκες νοσοκόμοι» και «εδιδάσκοντο εις άπαντα της νοσηλείας τα έργα εμπειρικώς υπηραιτούσαι ασθενείς υπό τας διαταγάς και οδηγίας των ιατρών». Το 1881 η βασίλισσα Όλγα ιδρύει σχολή διετούς φοίτησης των αδελφών νοσοκόμων. Η επιλογή των αδελφών γινόταν με βάση την… ηθική τους. Επιθυμητές η γραφή και ανάγνωση. Στον πόλεμο του 1897 κυρίες και δεσποινίδες της αθηναϊκής κοινωνίας, οι οποίες δεν έχουν γνώσεις νοσηλευτικής αλλά είναι ικανές και μορφωμένες, καλύπτουν τις νοσηλευτικές ανάγκες του στρατεύματος, ενώ εισάγεται ο θεσμός της επί μισθό αδελφής νοσοκόμου. Στους Βαλκανικούς Πολέμους επιστρατεύονται ξανά οι εθελόντριες, στις οποίες όμως ο Ερυθρός Σταυρός έχει δώσει γνώσεις βασικής νοσηλευτικής. Για να ενισχυθεί κοινωνικά η τάση του εθελοντισμού η πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη, σύζυγος του πρίγκιπα Γεωργίου, ενισχύει με την παρουσία της τις τάξεις των νοσοκόμων. Με τη λήξη των πολέμων η Σχολή των Επίκουρων Αδελφών, διετούς φοίτησης, με διευθύντρια την απόφοιτο από τη Σχολή Νοσοκόμων του Νοσοκομείου του Λονδίνου Ζηνοβία Μπόλλα, παραχωρεί την πρώτη άδεια ασκήσεως του επαγγέλματος. Ακολουθούν κι άλλα ιδρύματα και σχολές μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τον οποίο 3.000 νοσοκόμες υπηρετούν στις ένοπλες δυνάμεις και 14 δίνουν τη ζωή τους. Με τη λήξη του πολέμου η Ακαδημία Αθηνών τους απονέμει το «αργυρούν μετάλλιον». Στα χρόνια του εμφυλίου, στα βουνά, όπου δρα το αντάρτικο κίνημα, οι αδελφές νοσοκόμες ιδρύουν ακόμα και νοσοκομείο, στη Σπηλιά του Γράμμου, ενώ συμμετέχουν σε εκπαιδευτικούς κύκλους που διοργανώνουν οι γιατροί.

Στη νεώτερη περίοδο η ανάπτυξη της νοσηλευτικής ακολουθεί τη γενικότερη οικονομική και υγειονομική ανάπτυξη της χώρας, ωστόσο η «γυναικοποίηση» του επαγγέλματος είναι σαρωτική (στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή το επάγγελμα της μαίας ασκούν μόνο 7 άντρες). Μπορεί το στερεότυπο της λεκιασμένης ηθικής να είχε γκρεμιστεί από την ηρωίδα πολέμου, δεν θα αργούσε όμως πολύ ένα νέο να κατασκευαστεί. Με την είσοδο της τηλεόρασης εδραιώνεται ένα στερεότυπο που έως σήμερα, έπειτα από σχεδόν οκτώ δεκαετίες, συνεχίζει να υφίσταται, αναλλοίωτο στον χρόνο: της νοσοκόμας που χαρακτηρίζεται από εκρηκτική σεξουαλικότητα. Παρά τις επίμονες προσπάθειες του κλάδου, ήδη από τη δεκαετία του ’80, να αποτινάξει αυτή τη στερεοτυπική αντίληψη, τόσες δεκαετίες μετά, τίποτα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει. Η απεικόνιση της άτακτης νοσοκόμας με το καυτό μίνι, τις ψηλοτάκουνες γόβες και το ντεκολτέ κυριαρχεί σε φαντασιώσεις, αποκριάτικες στολές, ανέκδοτα, χιουμοριστικά σκίτσα και ταινίες πορνό, εσχάτως και στο διαφημιστικό σποτ του Εθνικού Κέντρου Αιμοδοσίας, με τίτλο «Μπορείς κι εσύ να γίνεις ήρωας», για την Παγκόσμια Ημέρα Αιμοδοσίας στις 14 Ιουνίου. Η οργισμένη ανακοίνωση που εξέδωσε η Γενική Γραμματεία Ισότητας Φύλων και η Ένωση Νοσηλευτών-Νοσηλευτριών Ελλάδος δεν είναι φεμινιστική ευθιξία αλλά, κατ’ αρχάς, φόρος τιμής σε έναν κλάδο που πάλεψε και παλεύει για εργασιακή αξιοπρέπεια, ισονομία στα μισθολόγια και αναγνώριση.