Η διαφθορά απειλεί οικονομία και κοινωνία

Η Ελλάδα έχει ένα δύσκολο πολιτικό παρελθόν σε ό,τι αφορά τη διαφθορά. Κατά περιόδους κυριάρχησαν στην επικαιρότητα ζητήματα μεγάλου δημόσιου ενδιαφέροντος, όπως τα εξοπλιστικά επί κυβέρνησης Σημίτη - Τσοχατζόπουλου, τα Ολυμπιακά έργα υποδομής και η λεγόμενη εργολαβική διαπλοκή, υποθέσεις Siemens και Novartis, η κατανομή των ευρωπαϊκών κονδυλίων και άλλα.

Αυτή είναι η μεγάλης κλίμακας διαφθορά αλλά και τα μικρά μεγέθη μπορεί να οδηγήσουν σε εξαιρετικά αρνητικά αποτελέσματα. Η χορήγηση συντάξεων χωρίς προϋποθέσεις και ο πολλαπλασιασμός της φαρμακευτικής δαπάνης του Δημοσίου ήταν μορφές «εκλαϊκευμένης» διαφθοράς με μεγάλη συμμετοχή στη χρεοκοπία και την αναγκαστική επιβολή των μνημονίων.

Η «οικογένεια»

Το όνομα Μητσοτάκης είναι συνδεδεμένο, στην αντίληψη της κοινής γνώμης, με τη διαφθορά. Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης είχε περάσει στην αντίληψη πολλών πολιτών σαν «αρχιερέας του ρουσφετιού» ή και «αρχιερέας της διαπλοκής και της διαφθοράς».

Είχε υποστεί για δεκαετίες τη σκληρή κριτική του Ανδρέα Παπανδρέου και του ΠΑΣΟΚ, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια αρνητική δημόσια εικόνα.

Είναι γεγονός, πάντως, πως το όνομά του είχε εμπλακεί σε αμφιλεγόμενες διαχειριστικές υποθέσεις, από την ιδιωτικοποίηση της ΑΓΕΤ Ηρακλής μέσω Calcestruzzi, μέχρι τις μεγάλες ενεργειακές επενδύσεις της ΔΕΗ με Tractebel και Κυρατσάκη.

Η βαριά σκιά πάνω από το όνομα Μητσοτάκη έθετε το ερώτημα αν ο Κυριάκος Μητσοτάκης θα εξασφάλιζε μία περισσότερο διαφανή και αποτελεσματική διαχείριση ή θα κινείτο στο πλαίσιο μιας αρνητικής οικογενειακής παράδοσης, που είχε φροντίσει να εμπλουτίσει και η Ντόρα Μπακογιάννη με τις πολύ στενές σχέσεις της με τη Siemens επί Χριστοφοράκου, την προσπάθεια για τη μεγάλη τουριστική επένδυση στις Νηές της Μαγνησίας με πρωταγωνιστικό ρόλο Καμπουρίδη και Κούβελου.

Λάθος μοντέλο

Παρά την αισιοδοξία που δημιούργησε η επικράτηση Μητσοτάκη στις εκλογές του 2019, τα πρώτα δείγματα γραφής ήταν σε λάθος κατεύθυνση.

Σχημάτισε κυβέρνηση με ρεκόρ υπουργών –επί Σαμαρά είχαμε γύρω στους 40, επί Τσίπρα γύρω στους 50, επί Μητσοτάκη γύρω στους 60– και γέμισε τον ευρύτερο δημόσιο τομέα της οικονομίας με κομματικούς «άριστους», αντί να δώσει απόλυτη προτεραιότητα στην αναδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης και των ΔΕΚΟ με μία λογική που θα ξεπερνούσε τους κομματικούς υπολογισμούς.

Το χειρότερο είναι ότι δημιούργησε μία υπερκυβέρνηση στο Μαξίμου η οποία ήταν υπό τον άμεσο έλεγχό του και εκτός δημοκρατικού ελέγχου. Η δημόσια διοίκηση υποβαθμισμένη, το υπουργικό συμβούλιο πλαδαρό και με περιορισμένη επιρροή, το Μαξίμου υπερκυβέρνηση εκτός δημοκρατικού ελέγχου. Ο συνδυασμός προετοίμαζε για τα χειρότερα.

Το περιβάλλον

Με το πέρασμα του χρόνου, η διακυβέρνηση Μητσοτάκη δημιούργησε ένα περιβάλλον το οποίο ευνοούσε τη διαφθορά.

Πήρε μέτρα χωρίς προηγούμενο για τον έλεγχο των ΜΜΕ. Η κυβέρνηση ελέγχει το 80%-90% των ΜΜΕ, με αποτέλεσμα να περιορίζονται οι δυνατότητες ελέγχου της εξουσίας. Η διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας της εξουσίας περνάει μέσα από μία διαρκή διαπραγμάτευση μεταξύ του Μαξίμου και αυτών που ελέγχουν τα ΜΜΕ. Η κατανομή της διαφημιστικής δαπάνης του Δημοσίου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα, όπως και οι συνεχείς φορολογικές ρυθμίσεις υπέρ των ιδιοκτητών των μεγάλων ΜΜΕ, αποτελούν μέρος της διαφθοράς που αναπτύσσεται.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελλάδα θεωρείται πλέον, με βάση την ετήσια έκθεση των Ρεπόρτερ χωρίς Σύνορα, η χώρα με τη μικρότερη ελευθερία των ΜΜΕ στην Ε.Ε. των «27».

Η υπόθεση της παρακολούθησης Ανδρουλάκη από την ΕΥΠ έδειξε και αυτή ότι το σύστημα Μητσοτάκη δεν επενδύει στη δημοκρατική αντιπαράθεση, αλλά σε ένα στημένο παιχνίδι όπου πολλοί από τους πρωταγωνιστές πιέζονται με κάθε τρόπο για να προσαρμόσουν τη στρατηγική τους στις επιδιώξεις του πρωθυπουργού.

Υπήρξαν και άλλα μηνύματα διολίσθησης του συστήματος Μητσοτάκη προς την αυθαιρεσία και την αδιαφάνεια, όπως τα σκάνδαλα που ξέσπασαν στην ΕΛ.ΑΣ. Κύριο μέλημα της κυβέρνησης δεν ήταν να παρέμβει για να προστατεύσει τα δικαιώματα των πολιτών και τις λειτουργίες του κράτους δικαίου, αλλά για να «κουκουλώσει» καταστάσεις από μαφιόζικου τύπου δολοφονίες μέχρι σεξουαλικά εγκλήματα αστυνομικών.

Η σκλήρυνση του συστήματος εξουσίας σε ζητήματα ελευθερίας των ΜΜΕ, αντιμετώπισης των πολιτικών αντιπάλων και λειτουργίας του κράτους δημιούργησε το κατάλληλο περιβάλλον για την ανάπτυξη φαινομένων διαφθοράς.

Novartis και Siemens

Την αρνητική δυναμική που αναπτύχθηκε υπέρ της διαφοράς ανέδειξαν εξελίξεις σε Novartis και Siemens.

Η κυβέρνηση Μητσοτάκη δεν στράφηκε κατά της Novartis για να διεκδικήσει αποζημιώσεις για τις απαράδεκτες πρακτικές της, σε βάρος του δημόσιου ταμείου στην Ελλάδα. Η ελβετική φαρμακευτική εταιρεία κατέβαλε γύρω στα 400 εκατ. δολάρια στις Αρχές των ΗΠΑ για τις αθέμιτες πρακτικές της στην Ελλάδα και δεν έχει υποστεί καμία οικονομική κύρωση στην ίδια την Ελλάδα.

Το 2020, η κυβέρνηση ανακοίνωσε την πρόθεσή της να κινηθεί κατά της Novartis και το επανέλαβε το 2022. Η τετραετία Μητσοτάκη πέρασε με την ελβετική πολυεθνική στο απυρόβλητο.

Εξαιρετικά αρνητική ήταν και η εξέλιξη της υπόθεσης της Siemens, εφόσον η Δικαιοσύνη απάλλαξε όλους τους κατηγορούμενους για τον ρόλο τους στο σκάνδαλο που συγκλόνισε την Ελλάδα προ 20ετίας.

Για να αναπτυχθεί η ελληνική διαφθορά, χρειάζεται σε πολλές περιπτώσεις μια ισχυρή διεθνή διασύνδεση. Οι Ελβετοί της Novartis, οι Γερμανοί της Siemens και των υποβρυχίων με υπογραφή Τσοχατζόπουλου είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο γιατί στο «τανγκό» της διαφθοράς χρειάζονται πάντα δύο. Το γεγονός ότι οι ξένοι που έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ελληνική διαφθορά δεν αντιμετωπίζουν αστικές ή ποινικές συνέπειες ενθαρρύνει την εξάπλωση του φαινομένου.

Το λόμπι

Καταλύτης στην ανάπτυξη της διαφθοράς επί κυβέρνησης Μητσοτάκη υπήρξε το λόμπι της ενέργειας και κυρίως αυτοί που εγώ αποκαλώ «αεριούχους».

Πρόκειται για επενδυτές που εξασφάλισαν τεράστιες επιδοτήσεις και εξαιρετικά ευνοϊκούς έως χαριστικούς όρους για να επεκταθούν στην ηλεκτροπαραγωγή με φυσικό αέριο, η οποία είναι εντελώς ασύμφορη. Το κόστος για τα νοικοκυριά, τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τις ενεργοβόρες βιομηχανίες είναι απαγορευτικό.

 Ο Μητσοτάκης όμως παίζει σταθερά το παιχνίδι του λόμπι, στέλνοντας τον λογαριασμό στην οικονομία και στην κοινωνία. Δεν ακολούθησε το παράδειγμα της Πορτογαλίας και της Ισπανίας που αποσύνδεσαν τη χονδρική τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας από την τιμή του φυσικού αερίου. Δηλώνει ότι περιμένει ευρωπαϊκή λύση, ενώ είναι σχεδόν βέβαιο ότι αυτή δεν πρόκειται να υπάρξει και η κυβερνητική ακινησία εξυπηρετεί το ισχυρό ενεργειακό λόμπι. Η άρνηση Μητσοτάκη να προχωρήσει στην ουσιαστική φορολογία των λεγόμενων «ουρανοκατέβατων κερδών» επιβεβαιώνει ότι η κυβέρνηση είναι δυναμικά υπέρ των συμφερόντων.

Το παιχνίδι με τα funds

Στην ανάπτυξη της διαφθοράς συνέβαλαν και οι κυβερνητικές αποφάσεις για τη διαχείριση των κόκκινων δανείων. Τα περισσότερα από αυτά πέρασαν από τις τράπεζες στα funds και στις συνεργαζόμενες με αυτά εταιρείες, με αποτέλεσμα να βελτιωθούν εντυπωσιακά οι ισολογισμοί των τραπεζών και να επιδεινωθεί η μεταχείριση των δανειοληπτών.

Η αποπομπή του βουλευτή Πάτση από την Κοινοβουλευτική Ομάδα της ΝΔ και τη ΝΔ στηρίχθηκε στο σκεπτικό ότι η επένδυση που έκανε, εξασφαλίζοντας δάνειο εκατομμυρίων, σε διαχείριση κόκκινων δανείων έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με το ήθος και τη δεοντολογία της ΝΔ.

Η θέση της ΝΔ είναι απόλυτα σωστή, αλλά η κυβερνητική πολιτική κινείται σε διαμετρικά αντίθετη κατεύθυνση. Το επιλήψιμο στην περίπτωση του Πάτση αποτελεί κυβερνητική πολιτική με υπογραφή Μητσοτάκη.

Τα κόκκινα δάνεια αποτελούν αδύναμο πολιτικό σημείο για τη ΝΔ. Η ίδια βαρύνεται με οφειλές 400 εκατ. ευρώ. Δεν κάνει σοβαρή προσπάθεια να τις διαχειριστεί, ούτε αλλάζει τους κανόνες του παιχνιδιού για να σταματήσουν οι τράπεζες να χρεώνουν με τιμωρητικά επιτόκια τους «κόκκινους» δανειολήπτες, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η ΝΔ.

Ρεκόρ δαπανών και φτώχειας

Στο όνομα της αντιμετώπισης των συνεπειών της πανδημίας και της ενεργειακής κρίσης, η κυβέρνηση δαπάνησε περισσότερα από 40 δισ. ευρώ. Σε πολλές περιπτώσεις οι δαπάνες ήταν οριζόντιες, με αποτέλεσμα σημαντικά κονδύλια να καταλήξουν στην εκλογική πελατεία και σε ανθρώπους που δεν τα είχαν ανάγκη.

Αυτού του είδους η «εκλαϊκευμένη» διαφθορά είχε εξαιρετικά αρνητικά αποτελέσματα. Οδήγησε σε ρεκόρ δημόσιου χρέους και δημοσίων δαπανών σαν ποσοστό επί του ΑΕΠ με παράλληλο ρεκόρ φτώχειας και κοινωνικής ανισότητας. Αποδείχθηκε στην πράξη ότι η κακοδιαχείριση και η διαφθορά μπορεί να εξυπηρετούν τους πολιτικούς, προκαλούν όμως τεράστια προβλήματα στην οικονομία και στην κοινωνία.

Οι πρωταγωνιστές

Οι πρωταγωνιστές στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος και του δημόσιου συμφέροντος έχουν εξαιρετικά ενδιαφέροντα «προφίλ».

Ο Γρηγόρης Δημητριάδης, ανιψιός του πρωθυπουργού και μέχρι πρότινος διευθυντής του γραφείου του, ήταν μέχρι την «εξαφάνισή» του λόγω κοριών, ο δεύτερος ισχυρότερος διαχειριστικός παράγοντας. Όλα πέρναγαν από την έγκρισή του, από την κατανομή των διαφημιστικών κονδυλίων και τις σχέσεις του Μαξίμου με τους ισχυρούς των ΜΜΕ, μέχρι το «κουκούλωμα» του σκανδάλου της Novartis. Η αναγκαστική απομάκρυνσή του μείωσε δραστικά την αξιοπιστία της εξουσίας και ανέδειξε τις πιο σκοτεινές πλευρές της.

Πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει και ο υπουργός Επικρατείας, Γεραπετρίτης. Είναι παντρεμένος με την κόρη του δεύτερου μεγαλύτερου μετόχου της ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ, εταιρείας που απολαμβάνει της εύνοιας της κυβέρνησης στα έργα υποδομών και στον τομέα της ενέργειας. Για να κλείσει ο κύκλος της επιρροής, η σύζυγος Γεραπετρίτη διευθύνει το νομικό τμήμα της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας (ΡΑΕ).

Εξαιρετικά σημαντικός και ο διαχειριστικός ρόλος του αναπληρωτή υπουργού Οικονομικών, Σκυλακάκη. Άνθρωπος της «οικογένειας», διαχρονικός συνεργάτης της Ντόρας Μπακογιάννη, χαίρει της εμπιστοσύνης του πρωθυπουργού. Είναι αρμόδιος για την κατανομή των κονδυλίων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης και του ΕΣΠΑ και οι υπογραφές που βάζει είναι απόλυτα εναρμονισμένες με τις επιδιώξεις Μητσοτάκη και Μπακογιάννη.

Το ενδιαφέρον των κομμάτων της αντιπολίτευσης και της κοινής γνώμης αρχίζει να στρέφεται και προς τον Πιερρακάκη, τον υπουργό που έχει την ευθύνη για την ψηφιακή μετάβαση. Η εμπλοκή του στην υπόθεση Πάτση –μέσω της καταβολής από τα ΕΛΤΑ ενός εκατομμυρίου ευρώ για νομικές υπηρεσίες της δικηγορικής εταιρείας του κ. Πάτση προς τα ΕΛΤΑ– φέρνει ξανά στην επικαιρότητα την προτίμηση που δείχνει στις απευθείας αναθέσεις έργων ψηφιακής μετάβασης και στη σκόπιμη σύγχυση μεταξύ του ρόλου συγκεκριμένων εταιρειών, που μπορεί να είναι ταυτόχρονα σύμβουλοι της κυβέρνησης και μεγάλοι ωφελημένοι από την κατανομή έργων και κονδυλίων βάσει των συμβουλών τους.

Μετά την «εξαφάνιση» Δημητριάδη, Γεραπετρίτης, Σκυλακάκης και Πιερρακάκης αναμένεται να δεχθούν τα πυρά των κομμάτων της αντιπολίτευσης για κακή και σκανδαλώδη διαχείριση του δημόσιου χρήματος και του δημόσιου συμφέροντος.

Η ευρωπαϊκή διάσταση

Η διαφθορά είναι ένα εθνικό φαινόμενο με προφανή διεθνή διάσταση το οποίο όμως δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η Ε.Ε. δεν έχει τις αρμοδιότητες, ούτε τη διάθεση να τις αποκτήσει για να πατάξει τη διαφθορά σε εθνικό επίπεδο. Δύο φορές που προσπάθησα να προκαλέσω το ενδιαφέρον της Επιτροπής δεν τα κατάφερα. Κατά την πρώτη πενταετία μου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επεδίωξα, χωρίς αποτέλεσμα, να προκαλέσω το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής γι’ αυτό που αντιλαμβανόμουν σαν εργολαβικό καρτέλ. Η απάντηση που έλαβα ήταν ότι το θέμα είναι της αρμοδιότητας της Εθνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού, μιας σκόπιμα αποδυναμωμένης ανεξάρτητης αρχής, η οποία δεν έχει τη δυνατότητα να τα βάλει με τους ισχυρούς του κατασκευαστικού κλάδου.

Κατά τη διάρκεια της δεύτερης πενταετίας μου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, διερεύνησα κατά πόσον η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μπορούσε να εξετάσει την ποιότητα της κατανομής των ευρωπαϊκών κονδυλίων στους επενδυτές. Η απάντηση που έλαβα ήταν ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφεύγει να αξιολογεί την κατανομή των κονδυλίων από τις κυβερνήσεις και επεμβαίνει μόνο σε περιπτώσεις καταγγελίας παράνομων πράξεων. Όμως, τα οικονομικά «εγκλήματα λευκού κολάρου» μπορεί να διεκπεραιώνονται χωρίς να διαπράττονται κραυγαλέες παρανομίες.

Το ιστορικό της Ε.Ε. δεν εμπνέει ιδιαίτερη αισιοδοξία σε ό,τι αφορά τη πάταξη της διαφθοράς.

Στην Ιταλία, ο Μπερλουσκόνι –ο ορισμός του διεφθαρμένου πολιτικού και μεγαλοεπιχειρηματία– έχει διατελέσει τρεις φορές πρωθυπουργός και πρωταγωνιστεί στον νέο κυβερνητικό συνασπισμό της Μελόνι. Έχει περάσει απ’ όλα τα δικαστήρια, χωρίς να αλλάξει νοοτροπία και συμπεριφορά.

Πολύ προωθημένο θεωρείται και το σύστημα διαφθοράς που έχει αναπτυχθεί από τον Όρμπαν στην Ουγγαρία. Εξασφάλισε με 53% την πέμπτη πρωθυπουργική θητεία του και ο πολιτικός έλεγχος που ασκεί διευκολύνει τον πλουτισμό συγγενών, φίλων και συνεργατών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θέσει ζήτημα διαφθοράς στην κυβέρνηση της Ουγγαρίας, αλλά ο Όρμπαν συνεχίζει την ίδια πολιτική.

Εκρηκτικό μίγμα

Το σύστημα εξουσίας που δημιούργησε ο Μητσοτάκης οδηγεί στην ανάπτυξη της διαφθοράς. Είναι πρωθυπουργοκεντρικό, οικογενειοκρατικό, διαπλεκόμενο και αλλεργικό στη διαφάνεια και τον δημοκρατικό έλεγχο.

Το πρόβλημα είναι ότι η ανάπτυξη της διαφθοράς στην Ελλάδα συμπίπτει με την επιδείνωση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης, στην οποία άλλωστε συμβάλλει.

Αυτό σημαίνει ότι τα κυβερνητικά σκάνδαλα –χαρακτηριστική η περίπτωση του βουλευτή της ΝΔ Πάτση– ευαισθητοποιούν τους πολίτες σε ό,τι αφορά τα αίτια των μεγάλων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Με την περίπτωση του Πάτση θυμούνται τη σκληρή διαχείριση των κόκκινων δανείων και την απώλεια της οικογενειακής περιουσίας.

Στην περίπτωση του λόμπι της ενέργειας, έρχεται στον νου τους ο λογαριασμός του ηλεκτρικού. Απόλυτα φυσικό, αν σκεφτούμε ότι στις έρευνες της κοινής γνώμης δύο στα τρία νοικοκυριά δυσκολεύονται να πληρώσουν έγκαιρα τον λογαριασμό του ηλεκτρικού.

Η προκλητική ατιμωρησία της Novartis και της Siemens τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, εκτός από τον λογαριασμό της διεθνούς κρίσης, πληρώνουν και τον λογαριασμό της διαφθοράς του ελληνικού συστήματος εξουσίας.

Σε περιόδους δυναμικής οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής ευημερίας, δημιουργείται η εντύπωση στους διαχειριστές της εξουσίας ότι μπορεί να είναι ταυτόχρονα ελαστικοί σε ζητήματα ήθους και κανόνων και να φέρνουν ένα αποτέλεσμα που θα ικανοποιεί, σε γενικές γραμμές, τους πολίτες. Όταν όμως τα πράγματα δυσκολεύουν, είναι πολύ δύσκολο να κρυφτεί η σκοτεινή πλευρά της εξουσίας, γιατί τα ιδιοτελή λάθη και οι παραλείψεις μεγαλώνουν την οικονομική και κοινωνική πίεση που δέχονται οι πολίτες.

Η διέξοδος

Η Ελλάδα κουτρουβαλάει τα τελευταία χρόνια στη διεθνή κατάταξη για την ελευθερία των ΜΜΕ και τη διαφάνεια.

Ωριμάζουν ξανά οι συνθήκες για ενίσχυση των φαινομένων διαφθοράς, αδιαφάνειας και αυταρχισμού που δημιουργούν το κατάλληλο περιβάλλον για την ανάπτυξή της.

Δεν υπάρχει εύκολη λύση στο σύνθετο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε και αποκτά ολοένα μεγαλύτερες διαστάσεις. Επιβάλλονται βαθιές τομές, όπως η ανάπτυξη μιας ακομμάτιστης και αποτελεσματικής δημόσιας διοίκησης ή μιας αξιόπιστης και γρήγορης Δικαιοσύνης, στις οποίες αναφερόμαστε εδώ και χρόνια χωρίς να γίνεται τίποτα ουσιαστικό.

Το γεγονός πάντως ότι χάνουμε συνεχώς έδαφος στον εσωτερικό οικονομικό ανταγωνισμό της Ε.Ε. και έχουμε καταντήσει ένα από τα φτωχότερα κράτη-μέλη της Ε.Ε. των «27» συνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη της διαφθοράς. Μπορεί η αντιμετώπιση της διαφθοράς να είναι πολύ δύσκολη στην Ελλάδα, αλλά ενδεχόμενη συνέχιση της σημερινής κατάστασης θα οδηγήσει σε ακραίες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις.