Γιώργος Παγουλάτος: «Κινδυνεύουμε να βρεθούμε εκτός του πυρήνα της Ε.Ε.»

Έγραψα ένα άρθρο με αυτό τον τίτλο στην «Καθημερινή» τις φοβερές εκείνες τελευταίες εβδομάδες της τραγελαφικής «διαπραγμάτευσης» του 2015 που οδήγησαν στο δημοψήφισμα του Ιουλίου και στα καταστροφικά για την οικονομία (και δυστυχώς απολύτως προβλέψιμα) capital controls. Αυτή η φράση έγινε ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου μου – και είχα το προνόμιο της εικονογράφησης του εξωφύλλου από τον δαιμονικό σκιτσογράφο και κορυφαίο σουρεαλιστή Δημήτρη Χαντζόπουλο. Η αλληγορία στο μυαλό μου παρέπεμπε στην τελευταία σκηνή του «Underground» του Κουστουρίτσα, όπου διάφοροι Βαλκάνιοι αρειμάνιοι λεβέντες γλεντοκοπάνε μεθοκοπώντας και πυροβολώντας περήφανα στον αέρα, την ώρα που το έδαφος στο οποίο πατάνε αποκόπτεται από τον ηπειρωτικό κορμό και αρμενίζει μόνο του στο πέλαγος. Το νησί που φεύγει. Αυτή ήταν η Ελλάδα το πρώτο εξάμηνο του 2015, καθώς ανεπαίσθητα (και κατά στιγμές ραγδαία) απομακρυνόταν (οικονομικά, πολιτικά, θεσμικά, διανοητικά) από την Ευρώπη. Την ίδια ώρα βέβαια που και η Ενωμένη Ευρώπη απομακρυνόταν από τις αξίες και καταβολές της – αλλά αυτό δεν είναι επαρκής δικαιολογία. Και λίγο αργότερα ένα κατά κυριολεξία νησί, η Βρετανία, θα επέλεγε να φύγει κατά κυριολεξία από την Ε.Ε. – αλλά κι αυτό δεν είναι δικαιολογία σε ό,τι μας αφορά.

Το νησί, λοιπόν, αυτό, εμείς εν προκειμένω, κινδυνεύουμε να βρεθούμε εκτός του πυρήνα της Ε.Ε. που είναι η Ευρωζώνη. Όχι απαραίτητα απευθείας, επιστρέφοντας στη δραχμή (που είναι μια έκβαση που παραμένει ελάχιστα ελκυστική για την πλειονότητα της κοινωνίας – για πόσο ακόμα;). Αλλά πάντως καταλήγοντας σε μια κατάσταση στασιμότητας και χρεοκοπίας, «στασιμοχρεοκοπίας», στην οποία η ανάπτυξη θα παραμένει ισχνή, η ρευστότητα ασθενής, οι τράπεζες σε αδυναμία να χρηματοδοτήσουν την οικονομία, η εμπιστοσύνη στο μέλλον ανύπαρκτη, οι επενδύσεις φευγάτες. Αυτό θα ήταν το αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης παραλυτικής εκκρεμότητας, εξαιτίας κυβερνητικής αδράνειας, ανεπάρκειας ή ατολμίας, στην οποία θα επιπροστίθεντο και οι απαιτήσεις μυωπικών εταίρων και δανειστών για υπέρμετρα πρωτογενή πλεονάσματα. Σε μια τέτοια πορεία η έξοδος θα κατέληγε ως τελευταία φάση μιας μοιραίας αλληλουχίας, μιας μακράς διολίσθησης, ή ακόμη και ως επιλογή απόγνωσης από μια καταδημαγωγούμενη κοινωνία. Δεν είναι το πιθανότερο σενάριο, αλλά οι επιπτώσεις του θα ήταν καταστροφικές για τη συνολική υπόσταση, προοπτική και ασφάλεια της χώρας.

Η Ευρωζώνη ήδη εξελίσσεται. Υπό συνθήκες κρίσης έχουν συντελεστεί σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην αρχιτεκτονική και τις πολιτικές της ΟΝΕ (από τον ESM μέχρι τις τολμηρές πρωτοβουλίες και παρεμβάσεις της ΕΚΤ). Σημαντικές, αλλά όχι αρκετές. Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση γύρω από το ευρώ παραμένει ατελής. Είναι σαφές ότι η Ευρωζώνη χρειάζεται βαθύτερη δημοσιονομική, χρηματοπιστωτική και οικονομική ενοποίηση. Αυτό άλλωστε υποδεικνύουν και οι σχετικές εκθέσεις των ευρωπαϊκών θεσμών, όπως η σημαντική Έκθεση των 5 Προέδρων, η οποία, δυστυχώς, έχει μπει στο συρτάρι.

Η Ευρωζώνη έχει βαριά προβλήματα, αντιπροσωπεύει όμως μια τεράστια επένδυση ιστορικού κεφαλαίου την οποία η Ε.Ε. και τα κράτη-μέλη δεν θα εγκαταλείψουν. Θα υποχρεωθούν να την εμβαθύνουν, αν και όχι απαραίτητα με την ταχύτητα που απαιτείται. Οι διαφορετικές ταχύτητες, δυστυχώς, είναι ήδη πραγματικότητα. Η Ελλάδα, λόγω μνημονίων αλλά και capital controls, βρίσκεται σε μια διαφορετική, χαμηλότερη ταχύτητα, σε μια θλιβερή εξαιρετικότητα. Έχει ανασταλεί η πλήρης κυκλοφορία κεφαλαίων, θεμελιώδης ελευθερία στην Ε.Ε., και βέβαια η αυτονομία χάραξης πολιτικής σε αρκετούς τομείς. Το όραμα ορισμένων ευρωπαϊστών είναι οι χώρες που «μπορούν και θέλουν» να προχωρήσουν σε στενότερη, ακόμα και πλήρη οικονομική ενοποίηση. Ο κ. Σόιμπλε, σημαντικός ευρωπαϊστής με τον δικό του τρόπο, έχει εκφράσει το όραμα αυτό της «Ευρώπης του πυρήνα» από τα μέσα της δεκαετίας του ’90. Μια τέτοια αρχιτεκτονική θα ήταν εξαιρετικά δυσμενής εξέλιξη για μας, γιατί είναι σαφές ότι θα μέναμε πίσω. Η Ελλάδα έχει συμφέρον σε μια στρατηγική ακεραιότητας της Ευρωζώνης, στην οποία όλοι μαζί προχωρούν σε στενότερη ενοποίηση. Αυτό βέβαια προϋποθέτει την απόφαση ότι θα δεχτούμε έλεγχο των Βρυξελλών σε σημαντικούς τομείς πολιτικής, γιατί θα έχουμε περισσότερες κοινές ευρωπαϊκές πολιτικές.

Είναι αλήθεια ότι το επίπεδο του αφορολόγητου στην Ελλάδα είναι πολύ ψηλά σε σχέση με τις περισσότερες χώρες της Ευρωζώνης. Είναι επίσης αλήθεια ότι το συνολικό φορολογικό βάρος στα μεσαία στρώματα είναι πλέον υπέρογκο και αντιπαραγωγικό. Μια διεύρυνση της φορολογικής βάσης θα βελτίωνε τη λειτουργία της οικονομίας αλλά και τις συνθήκες κοινωνικής συνοχής. Κυρίως, θα επέτρεπε στο κράτος να στοχεύσει πόρους αποτελεσματικότερα σε εκείνους που έχουν περισσότερη ανάγκη, που δεν είναι οι συνταξιούχοι (οι συντάξεις είναι ήδη ένα δίχτυ ασφάλειας) αλλά οι μακροχρόνια άνεργοι, που στη μεγάλη τους πλειονότητα δεν έχουν καμία εισοδηματική στήριξη. Είναι αναγκαίο για τον σκοπό αυτό να χρηματοδοτηθεί και να αναπτυχθεί πλήρως το σύστημα ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, όπως προβλέπεται από το πρόγραμμα.

Δεν μπορεί να το ξέρει κανείς. Γι’ αυτό τον λόγο θα έπρεπε η κυβέρνηση να εξασφαλίσει να μην του δώσει την ευκαιρία και την αφορμή, όπως αφρόνως έκανε το πρώτο εξάμηνο του 2015 και όπως σχεδόν έκανε ξανά εξαγγέλλοντας μονομερώς αποφάσεις διανομής πλεονάσματος πριν αυτό επίσημα επιβεβαιωθεί, χωρίς να τις έχει συμφωνήσει με τους εταίρους και δανειστές.

Δεν μπορώ να δεχτώ ότι δεν υπάρχει διέξοδος. Ακόμα κι αν οι περιστάσεις συνωμοτούν για να μας πείσουν για κάτι τέτοιο. Η χώρα έχει κάνει σημαντική προσαρμογή και πραγματικές μεταρρυθμίσεις που θα αρχίσουν να αποδίδουν όταν περάσουμε στην ανάκαμψη. Έχει μεγάλες δυνατότητες, σπουδαίο ανθρώπινο δυναμικό, μεγάλο μέρος του οποίου, δυστυχώς, έχει φύγει με το brain drain. Αλλά χρειάζεται μια κρίσιμη μάζα σοβαρής και αποφασισμένης ηγεσίας να δώσει το σινιάλο της ουσιαστικής ανάκαμψης, να ξυπνήσει τον πατριωτισμό και τη θετική προσδοκία σε εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες που έχουν παραδοθεί στην παραίτηση, στην απόγνωση και στον κυνισμό. Υπάρχουν κύκλοι στην ανθρώπινη και στην εθνική μας ιστορία – και άλλες φορές έχουμε περάσει από τα χειρότερα, από καταστάσεις πολύ πιο απελπιστικές από την υπάρχουσα, και στο τέλος κάποια στιγμή το πράγμα γυρνούσε και μπαίναμε ξανά σε ανοδική πορεία. Κρίσιμος καταλύτης σε αυτή την ανοδική πορεία ήταν σχεδόν πάντα η στήριξη της Ευρώπης, της Δύσης. Και γι’ αυτό είπα στην αρχή ότι τη συμμετοχή μας στον ευρωπαϊκό πυρήνα πρέπει να τη διαφυλάξουμε πάση θυσία.

Έχουμε, δυστυχώς, τις δύο οξύτερες κρίσεις της Ευρώπης, την οικονομική κρίση της Ευρωζώνης και την προσφυγική κρίση, να συναντώνται, ως μια τέλεια καταιγίδα, στην αυλή μας, στο σπίτι μας. Και οι δύο απαιτούν βέβαια την αλληλεγγύη της Ευρώπης, περισσότερη απ’ όση έχει ήδη επιδειχθεί, απαιτούν όμως και να φτιάξουμε το σπίτι μας. Το κράτος παραμένει προβληματικό στην οικονομική κρίση, το αληθινό εμπόδιο στην ανάπτυξη και στην προσέλκυση επενδύσεων. Το κράτος παραμένει ανίκανο και βαριά ελλιπές και στην αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης, με ανεπαρκέστατη απορρόφηση των διαθέσιμων ευρωπαϊκών πόρων και ένταξη των προσφύγων, πολλοί από τους οποίους μπορούν να ενσωματωθούν σε βάθος χρόνου. Οι χρόνιες ανεπάρκειες του κράτους μας (αλλά και η επιπολαιότητα ορισμένων υπερφίαλων μελών αυτής της κυβέρνησης) συνιστούν εστίες εθνικού κινδύνου την περίοδο αυτή της έντασης με την Τουρκία.

Ο Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, Bruges, Βέλγιο. Είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου του ΕΛΙΑΜΕΠ και του διοικητικού συμβουλίου του European Policy Centre (EPC) στις Βρυξέλλες, καθώς και μέλος του Advisory Board του περιοδικού «Social Europe». Έχει διατελέσει μέλος του Ανώτατου Συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας (2010-2013), πρόεδρος της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Ένωσης Ευρωπαϊκών Σπουδών (ΕΠΕΕΣ) και μέλος διοικητικών συμβουλίων επιστημονικών ενώσεων και οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών.