Ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής και το Βραβείο Ζαχάρωφ

Η Ε.Ε. έχει το πλεονέκτημα, σε παγκόσμιο επίπεδο, σε ό,τι αφορά τα δημοκρατικά δικαιώματα και την ελευθερία της σκέψης.

Αποτελεί έναν προνομιακό χώρο για τον δημοκρατικό διάλογο και την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά που δεν συγκρίνεται με τα αυταρχικά καθεστώτα, τον μετασχηματισμένο σοβιετικό ή κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό και έχει τεράστια πλεονεκτήματα έναντι των ΗΠΑ και άλλων δυτικού τύπου δημοκρατιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι η κατάσταση στην Ε.Ε. είναι ιδανική αλλά ότι, παρά τα σημαντικά προβλήματα και τις ελλείψεις, αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση σε παγκόσμιο επίπεδο.

Οι νέοι κίνδυνοι

Οι νέοι κίνδυνοι για την ελευθερία της σκέψης και τα δημοκρατικά μας δικαιώματα στην Ε.Ε. είναι κατά την άποψή μου οι εξής:

Πρώτον, παρατηρείται σε περιπτώσεις υπερσυγκέντρωση οικονομικής, μιντιακής και πολιτικής εξουσίας, η οποία αναπόφευκτα ρίχνει το επίπεδο της δημοκρατίας.

Υπάρχουν ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες μεγάλα οικονομικά συμφέροντα ελέγχουν σε ασφυκτικό βαθμό τα σημαντικότερα μέσα ενημέρωσης, με αποτέλεσμα να έχουν τεράστια επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και των πολιτικών εξελίξεων. Σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο, πρωταγωνιστούν στο μιντιακό ολιγοπώλιο μεγάλα συμφέροντα που δεν έχουν καν σχέση με την Ε.Ε. Όλοι αντιλαμβανόμαστε τι μπορεί να σημαίνει αυτό στη διαμόρφωση της βρετανικής κοινής γνώμης και γενικότερα της ευρωπαϊκής – φάνηκε άλλωστε στο οριακό αποτέλεσμα υπέρ του Brexit στο δημοψήφισμα του Ιουνίου του 2016.

Μέσα ενημέρωσης που ουσιαστικά ελέγχονται από Αμερικανούς κεφαλαιούχους έδωσαν με επιτυχία τη μάχη υπέρ του Brexit, καταφέροντας ένα πλήγμα στρατηγικής σημασίας στην Ε.Ε. Χρησιμοποίησαν υπερβολές και απλουστεύσεις, οι οποίες αποδείχθηκαν επικοινωνιακά και πολιτικά αποτελεσματικές. Αναδείχθηκε έτσι η ανυπαρξία σοβαρών επενδύσεων για τη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης στα κράτη-μέλη της Ε.Ε.

Πρόβλημα για την ποιότητα της δημοκρατίας και την ίδια τη λειτουργία της Ε.Ε. είναι η υπερσυγκέντρωση πολιτικής εξουσίας σε πρώην ανατολικές χώρες, με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα της Ουγγαρίας. Οι χώρες αυτές, που πέρασαν τη δοκιμασία του κομμουνισμού, δεν έχουν όλες τους αναπτυγμένους δημοκρατικούς θεσμούς, όπως οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Δεν υπάρχει η αναγκαία διάκριση των εξουσιών και ο πειρασμός για το κυβερνών κόμμα είναι μεγάλος σε ό,τι αφορά την ενίσχυση της θέσης του και την παράταση της παραμονής του στην εξουσία μέσα από έναν πολιτικό έλεγχο της δικαστικής εξουσίας και των ΜΜΕ και τη γενικότερη υποβάθμιση της δημοκρατίας.

Η σχετική κριτική εστιάζεται συνήθως στην Ουγγαρία και στον Όρμπαν, είδαμε όμως ότι και η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Σλοβακίας κινήθηκε σε αρκετές περιπτώσεις στην κατεύθυνση του περιορισμού των ατομικών δικαιωμάτων και προκάλεσε με τα λάθη και τις παραλείψεις της την παλλαϊκή αντίδραση των Σλοβάκων, οι οποίοι απαιτούν περισσότερα δημοκρατικά δικαιώματα, διαφάνεια και εντιμότητα στην άσκηση της εξουσίας.

Ο αγώνας κατά της υπερσυγκέντρωσης οικονομικής, μιντιακής και πολιτικής εξουσίας πρέπει να είναι συνεχής, γιατί από αυτόν εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η ποιότητα της δημοκρατίας.

Ο «Μεγάλος Αδελφός»

Ο δεύτερος μεγάλος κίνδυνος για την ελευθερία της σκέψης και τα δημοκρατικά μας δικαιώματα έχει σχέση με την τεχνολογικά εξελιγμένη μορφή του «Μεγάλου Αδελφού».

Η GAFA (Google, Apple, Facebook, Amazon) αποτελείται από τις μεγάλες αμερικανικές πολυεθνικές της ψηφιακής οικονομίας που δεν ελέγχουν σε σημαντικό βαθμό μόνο την ευρωπαϊκή οικονομία αλλά και την ίδια τη σκέψη των πολιτών και τις πολιτικές εξελίξεις.

Πρόκειται για μία τεχνολογικά εξελιγμένη μορφή –κατά κανόνα ευχάριστη και χρήσιμη– του «Μεγάλου Αδελφού» του Όργουελ. Όλα τα στοιχεία που δίνουμε με τη συμπεριφορά και τις επιλογές μας στο διαδίκτυο πηγαίνουν στη βάση δεδομένων των αμερικανικών πολυεθνικών της ψηφιακής οικονομίας. Μέσα από την κατάλληλη επεξεργασία στέλνονται μηνύματα και διαμορφώνονται συμπεριφορές που καλύπτουν τον κυρίαρχο τρόπο σκέψης, την καταναλωτική συμπεριφορά, ακόμη και τις πολιτικές μας επιλογές.

Ο ρόλος του διαδικτύου στην εκλογική επικράτηση του Τραμπ στις προεδρικές εκλογές του 2016 μπορεί να χαρακτηριστεί εισαγωγή στη νέα εποχή. Το διαδίκτυο και η επεξεργασία των δεδομένων παίζουν πλέον τεράστιο ρόλο και αν δεν υπάρξει κάποιου είδους έλεγχος θα καταλήξουμε σε μια ψηφιακή απειλή της λειτουργίας της δημοκρατίας. Η Ε.Ε. έχει δύο υποχρεώσεις: περιορισμούς στη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων και της σχετικής πληροφόρησης και, το σημαντικότερο, επιδίωξη αυτού που η Μέρκελ χαρακτήρισε «ψηφιακή κυριαρχία», η οποία βέβαια περνάει από την αμφισβήτηση της απόλυτης ευρωπαϊκής κυριαρχίας των αμερικανικών ψηφιακών κολοσσών.

Σκοτεινοί μηχανισμοί

Ο τρίτος κίνδυνος για την ποιότητα της δημοκρατίας στην Ε.Ε. είναι οι σκοτεινοί μηχανισμοί που δραστηριοποιούνται σε βάρος όσων επιδιώκουν τη διαφάνεια και τον δημοκρατικό έλεγχο.

Το πιο σημαντικό σχετικό παράδειγμα έχει να κάνει με τη δολοφονία της δημοσιογράφου Καρουάνα Γκαλίτσια, το 2017, στη Μάλτα. Η μαχητική δημοσιογράφος κυριαρχούσε με τις παρεμβάσεις και τις αποκαλύψεις της στο διαδίκτυο και θεωρούνταν η «φωνή» της κεντροδεξιάς αντιπολίτευσης. Έφερε στο φως τη διασύνδεση στελεχών της κυβέρνησης, με τραπεζικούς λογαριασμούς στον Παναμά, με τα κυκλώματα του οικονομικού εγκλήματος στη Μάλτα.

Η Καρουάνα Γκαλίτσια δολοφονήθηκε το 2017, αλλά η σοσιαλιστική εξουσία πλήρωσε ακριβά τη φυσική εξόντωσή της. Ύστερα από μεγάλη πίεση που άσκησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προχώρησαν οι έρευνες που τεκμηρίωσαν την εμπλοκή ανώτατων κυβερνητικών στελεχών στο κύκλωμα της διαφθοράς στο οποίο αποδίδεται η εξόντωσή της. Ο διευθυντής του Γραφείου του Πρωθυπουργού και δύο υπουργοί της σοσιαλιστικής κυβέρνησης υποχρεώθηκαν σε παραίτηση, ενώ σε πολιτικό αδιέξοδο βρέθηκε και ο πρωθυπουργός Τζόζεφ Μουσκάτ.

Ανάλογα φαινόμενα με κυβερνητική διαφθορά, συνεργασία με μαφιόζικα κυκλώματα και δολοφονία δημοσιογράφου παρατηρήθηκαν στη Σλοβακία, όπου επίσης εξαναγκάστηκε σε παραίτηση ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός.

Υπάρχουν, λοιπόν, στην Ε.Ε. σκοτεινοί μηχανισμοί που λειτουργούν σε βάρος της ελευθερίας της έκφρασης και του δημοκρατικού ελέγχου, αποδεικνύεται όμως στην πράξη ότι υπάρχουν και οι δυνατότητες για την επιβολή, μέσα από μεγάλες δυσκολίες, της αναγκαίας πολιτικής και δικαστικής κάθαρσης.

Δημοκρατικό καθήκον

Έχουμε δύο καθήκοντα σε σχέση με την περιφρούρηση της ποιότητας της ευρωπαϊκής δημοκρατίας.

Πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μην οδηγούνται οι πολίτες στο οικονομικό και κοινωνικό περιθώριο. Η εμπειρία της Ελλάδας, η οποία πέρασε μία δεκαετή κρίση, είναι διδακτική από αυτή την άποψη. Όσο περισσότερο καταργούνται στην πράξη τα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών, τόσο μεγαλώνει ο πειρασμός να στραφούν εκείνοι τους οποίους σπρώξαμε, με τα λάθη και τις παραλείψεις μας, στο περιθώριο προς τον δεξιόστροφο και τον αριστερόστροφο λαϊκισμό. Κατά την άποψή μου, ο κίνδυνος του λαϊκισμού δεν αντιμετωπίζεται με την απλή καταγγελία των λαϊκιστών, αλλά με την αντιμετώπιση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, που τους δίνουν τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται καταστάσεις.

Παράλληλα, έχουμε την υποχρέωση να ενημερώνουμε την κοινή γνώμη για την κατάσταση που επικρατεί, τη φύση των προβλημάτων και την προσπάθεια ορισμένων να αξιοποιήσουν πολιτικά τις δυσκολίες χωρίς να είναι σε θέση να διατυπώσουν αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση.

Ξεχωριστή σημασία

Με το πέρασμα του χρόνου το Βραβείο Ζαχάρωφ, που απονέμει κάθε χρόνο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, απέκτησε έναν ειδικό συμβολισμό. Δείχνει ότι η Ε.Ε. δίνει ξεχωριστή σημασία στην ελευθερία της σκέψης και στα δημοκρατικά δικαιώματα και πως αξιοποιεί τη διεθνή της επιρροή και το δημοκρατικό της παράδειγμα για να περάσει τα σχετικά μηνύματα.

Τα Βραβεία Ζαχάρωφ του 2018, 2019 βρέθηκαν στο κέντρο των πολιτικών εξελίξεων.

Πρώτον, συμπληρώθηκαν 30 χρόνια από την πτώση του Τείχους και την κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού. Πρόκειται για ένα ιστορικό γεγονός τεράστιας σημασίας, το οποίο επέτρεψε, μεταξύ των άλλων, την επανένωση της Γερμανίας, τον εκδημοκρατισμό χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και τη διεύρυνση της Ε.Ε. προς αυτές.

Δημιουργήθηκαν νέες δυνατότητες για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ευρώπη.

Δεύτερον, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο απένειμε τον Νοέμβριο του 2019 το Βραβείο Ζαχάρωφ για το 2018, το οποίο είχε δοθεί στον Ουκρανό σκηνοθέτη Όλεγκ Σέντσοφ.

Ο Σέντσοφ βραβεύτηκε το 2018 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλά η απονομή του βραβείου έγινε έναν χρόνο αργότερα, όταν βγήκε από τις ρωσικές φυλακές. Ο Ουκρανός σκηνοθέτης αντέδρασε στην ενσωμάτωση της πατρίδας του, Κριμαίας, στη Ρωσία μετά τη δημοκρατική, φιλοευρωπαϊκή εξέγερση του λαού της Ουκρανίας το 2014, με την οποία υποχρεώθηκε σε παραίτηση ο φιλορώσος Πρόεδρος Γιανουκόβιτς, που, όπως θα περίμενε κανείς, κατέφυγε στη Μόσχα.

Η φιλοευρωπαϊκή στροφή της Ουκρανίας προκάλεσε τη στρατιωτική αντίδραση της Ρωσίας, με το σκεπτικό ότι η Ουκρανία αποτελεί αυτό που θεωρεί η Μόσχα «εγγύς εξωτερικό». Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η προσάρτηση της Κριμαίας και η αυτονόμηση ανατολικών περιοχών της Ουκρανίας υπό τον έλεγχο ρωσόφιλων αυτονομιστών.

Ο Σέντσοφ αντέδρασε στην κατάληψη της πατρίδας του από τα ρωσικά στρατεύματα, βρέθηκε κατηγορούμενος για τρομοκρατία και καταδικάστηκε, ύστερα από μια δίκη-παρωδία τον Αύγουστο του 2015, σε 20 χρόνια φυλάκιση στη Ρωσία για υποτιθέμενες τρομοκρατικές ενέργειες.

Χρειάστηκαν μεγάλη διεθνής κινητοποίηση και πράξεις ηρωισμού του Σέντσοφ, όπως η απεργία πείνας που έκανε το 2018, διάρκειας 145 ημερών, για να αφεθεί τελικά ελεύθερος τον Σεπτέμβριο του 2019, στο πλαίσιο ανταλλαγής Ουκρανών που ήταν φυλακισμένοι στη Ρωσία με Ρώσους που ήταν κρατούμενοι και φυλακισμένοι στην Ουκρανία. Η ανταλλαγή αιχμαλώτων ήταν στο πλαίσιο της Συμφωνίας του Μινσκ, που περιλαμβάνει έναν οδικό χάρτη για τον περιορισμό της έντασης και τη συνεννόηση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας.

Μιλώντας στην Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και αναλύοντας τις θέσεις του στη συνεδρίαση της ομάδας των ευρωβουλευτών του ΕΛΚ, ο Ουκρανός σκηνοθέτης μάς έστειλε τα εξής μηνύματα:

• Μην εμπιστεύεστε τον Πούτιν.
• Συνεννοηθείτε μαζί του για την αποτροπή του πολέμου, αλλά μην έχετε ψευδαισθήσεις.
• Η Ουκρανία βρίσκεται πάντα στα χέρια ολιγαρχών, παρά την αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό.
• Η ρωσική καταπίεση και κάθε είδους διώξεις συνεχίζονται στην Κριμαία και στις περιοχές που ελέγχονται από τους ρωσόφιλους αυτονομιστές.

Η υπόθεση της Ουκρανίας αποκτά ξεχωριστή σημασία στην Ε.Ε., γιατί, παρά την εντυπωσιακή φιλοευρωπαϊκή στροφή των Ουκρανών το 2014, οι Βρυξέλλες και οι άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες δεν μπόρεσαν να προστατέψουν τη χώρα από τον ρωσικό επεκτατισμό, δεν τη χρηματοδότησαν επαρκώς, με αποτέλεσμα να υφίσταται το ένα πρόγραμμα του ΔΝΤ μετά το άλλο, και δεν μπόρεσαν να περιορίσουν την επιρροή της κλεπτοκρατικής ολιγαρχίας στην οικονομική και πολιτική ζωή.

Με λίγα λόγια, η Ουκρανία είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα για το πώς οι ευρωπαϊκοί λαοί διψάνε για δημοκρατικές ελευθερίες και δικαιώματα, αλλά και για το πόσο δύσκολο είναι να πραγματοποιηθεί η στροφή προς τη δημοκρατία χωρίς απαγορευτικό οικονομικό και κοινωνικό, ακόμη και εθνικό, κόστος.

Στην αδυναμία της Ε.Ε. να επιταχύνει τις θετικές εξελίξεις στην Ουκρανία προστέθηκαν οι αμφιλεγόμενοι χειρισμοί του Προέδρου Τραμπ, ο οποίος, με βάση τις αποκαλύψεις Αμερικανών αξιωματούχων και συνεργατών του, χρησιμοποίησε την πολιτική των ΗΠΑ στην Ουκρανία για να πλήξει τους Δημοκρατικούς αντιπάλους του στις ΗΠΑ.

Ο ρόλος της Κίνας

Μεγάλο πολιτικό ενδιαφέρον και αντιδράσεις προκάλεσε και η απονομή του Βραβείου Ζαχάρωφ για το 2019 στον Ουιγούρο οικονομολόγο Ιλχάν Τότι. Πρόκειται για έναν καθηγητή Οικονομικών σε πανεπιστήμιο της Κίνας ο οποίος αναδείχθηκε σε υπερασπιστή της μουσουλμανικής μειονότητας των Ουιγούρων. Το Πεκίνο θεώρησε ότι η δράση του ήταν σε βάρος της εθνικής κυριαρχίας και ακεραιότητας, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε ισόβια.

Οι Ουιγούροι είναι μια τουρκογενής εθνική ομάδα που ζει στην Ανατολική και Κεντρική Ασία.

Γύρω στα 12 εκατομμύρια Ουιγούροι ζουν στην αυτόνομη επαρχία της Σιν Γιανγκ, η οποία είναι διπλάσια σε έκταση από τη Γερμανία και αναφέρεται από τους εθνικιστές Ουιγούρους και τους υποστηρικτές τους ως Ανατολικό Τουρκεστάν.

Η περιοχή των Ουιγούρων είναι στρατηγικά τοποθετημένη μεταξύ Καζακστάν, Κιργιστάν και Ουζμπεκιστάν, είναι πλούσια σε φυσικό αέριο και άνθρακα και θεωρείται βασική αρτηρία για τη στρατηγική «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος» που εφαρμόζει η Κίνα επί Σι Τζινπίνγκ για να ενισχύσει την παγκόσμια επιρροή της.

Το 2009 υπήρξαν εθνοτικές ταραχές στην περιοχή των Ουιγούρων με εκατοντάδες νεκρούς, ενώ το 2014 σημειώθηκε επίθεση Ουιγούρων με μαχαίρια σε σιδηροδρομικό σταθμό της επαρχίας Ουνάν, με 33 νεκρούς.

Υπάρχει κίνημα αμφισβήτησης της κινεζικής κυριαρχίας, αλλά και ισλαμιστές τρομοκράτες που δρουν στο όνομα των Ουιγούρων σε περιοχές της Κίνας, όπως και στη Συρία, συνεργαζόμενοι με το Ισλαμικό Κράτος.

Το Πεκίνο ταυτίζει σκόπιμα αυτούς που διαμαρτύρονται με τους τρομοκράτες και χρησιμοποιεί ένα μείγμα παραδοσιακών και υπερσύγχρονων μέσων για τον έλεγχο των Ουιγούρων. Πάνω από 1 εκατομμύριο έχουν υποχρεωθεί σε επανεκπαίδευση σε χώρους «φιλοξενίας» που χαρακτηρίζονται από πολλούς δυτικούς αναλυτές στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Από το 2016 έχουν αφαιρεθεί από τους Ουιγούρους τα διαβατήριά τους και έχουν τεθεί αυστηροί περιορισμοί στις μετακινήσεις τους από τη μια περιοχή στην άλλη. Σε αυτά τα παραδοσιακά μέσα έχει προστεθεί η ψηφιακή παρακολούθησή τους με ειδικά προγράμματα στα κινητά τηλέφωνα που χρησιμοποιούν, τα οποία ενημερώνουν τις αρχές για οποιαδήποτε κίνηση αμφισβήτησης του καθεστώτος που ισχύει στις περιοχές τους.

Κατά την άποψή μου, ο Ιλχάν Τότι δεν θα είναι τόσο τυχερός όσο ο Όλεγκ Σέντσοφ. Είναι σχεδόν αδύνατη η απελευθέρωσή του στο μέλλον, για να παραλάβει, ίσως το 2020, το βραβείο που του απένειμε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2019.

Το Βραβείο Ζαχάρωφ έχει τεράστιο κύρος, εφόσον ο ίδιος ο Αντρέι Ζαχάρωφ υπήρξε κορυφαίος πυρηνικός επιστήμονας της Σοβιετικής Ένωσης, ένας από τους «πατέρες» της βόμβας υδρογόνου. Με το πέρασμα του χρόνου εξελίχθηκε σε βασικό αντιφρονούντα και υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Σοβιετική Ένωση, τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 1975 και έγραψε ιστορία στην προστασία της ελευθερίας της σκέψης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο πρώτος που τιμήθηκε με το Βραβείο Ζαχάρωφ, το 1988, ήταν ο Νέλσον Μαντέλα, αγωνιστής κατά του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική και στη συνέχεια Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Παρά το ειδικό βάρος που έχει το Βραβείο Ζαχάρωφ, το Πεκίνο δύσκολα θα προσαρμόσει την πολιτική του και θα κάνει κάποιες υποχωρήσεις. Αυτό φάνηκε με τον τρόπο που χειρίστηκε την κρίση στο Χονγκ Κονγκ, το οποίο πέρασε από τη βρετανική στην κινεζική κυριαρχία στη βάση του δόγματος «μία χώρα, δύο συστήματα». Αυτό σημαίνει ότι το Χονγκ Κονγκ είναι πλέον εδώ και 20 χρόνια μέρος της Κίνας, διατηρεί όμως ένα ειδικό, πιο δημοκρατικό καθεστώς.

Η προσπάθεια προσαρμογής των αρχών του Χονγκ Κονγκ στην πολιτική του Πεκίνου προκάλεσε τη λαϊκή εξέγερση και μαζικές διαδηλώσεις του 1 και των 2 εκατομμυρίων σε μια εξαιρετικά αναπτυγμένη περιοχή 7 εκατομμυρίων κατοίκων. Τα αποτελέσματα των κοινοτικών εκλογών έδειξαν ότι ο λαός του Χονγκ Κονγκ έχει βασική αντίρρηση στην πολιτική κυριαρχία και τη μεθοδολογία του Πεκίνου, εφόσον τα 9/10 των εδρών των κοινοτικών συμβουλίων κατέληξαν στους δημοκρατικούς αντιπάλους της κυβέρνησης του Χονγκ Κονγκ, η οποία, βάσει συμφωνιών, ορίζεται και ελέγχεται από το Πεκίνο.

Τριάντα χρόνια από την πτώση του τείχους στο Ανατολικό Βερολίνο, 30 χρόνια και από τη σφαγή των αντιφρονούντων στην πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου. Το κομμουνιστικό καθεστώς της Κίνας κατάφερε να διατηρήσει με σιδηρά και φυσικά αιματηρή πειθαρχία τον έλεγχο, αλλά και να εφαρμόσει μια οικονομική πολιτική εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης η οποία έφερε εντυπωσιακά αποτελέσματα στη διάρκεια των τελευταίων 30 ετών.

Η Κίνα έχει σήμερα τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον πλανήτη, ανταγωνίζεται τις ΗΠΑ και απειλεί την κυριαρχία τους στην ψηφιακή οικονομία, έχει το πλεονέκτημα σε τομείς τεχνολογικής αιχμής και έχει τις δεύτερες υψηλότερες αμυντικές δαπάνες μετά τις ΗΠΑ.

Το καθεστώς θεωρεί ότι έχει δικαιωθεί στην αντίληψη του κινεζικού λαού και δεν δέχεται υποδείξεις για την ελευθερία της έκφρασης, τα ανθρώπινα δικαιώματα και γενικότερα την ποιότητα του πολιτικού συστήματος από δυνάμεις τις οποίες θεωρεί υπεύθυνες για φοβερές δοκιμασίες που πέρασε ο κινεζικός λαός τους τελευταίους αιώνες.

Η Κίνα αναδεικνύεται μία μοναδική περίπτωση, όπου η εντυπωσιακή οικονομική και κοινωνική πρόοδος δεν έχει οδηγήσει στη χαλάρωση του πολιτικού ελέγχου από το Κομμουνιστικό Κόμμα, ούτε στην πλήρη κατοχύρωση των πολιτικών δικαιωμάτων. Προβληματισμό επίσης προκαλεί ο συνδυασμός αυστηρού πολιτικού ελέγχου με νέες δυνατότητες, ιδιαίτερα ψηφιακές, στην παρέμβαση στην καθημερινότητα των πολιτών και στον έλεγχο της πολιτικής σκέψης και της συμπεριφοράς τους.

Ευρωπαϊκή διαμάχη

Τα Βραβεία Ζαχάρωφ για το 2018 και το 2019 βρέθηκαν στο επίκεντρο των πολιτικών εξελίξεων σε σχέση και με τον λεγόμενο ευρωπαϊκό τρόπο ζωής.

Η Φον ντερ Λάιεν, νέα πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, έθεσε ως βασικό στόχο για την επόμενη πενταετία την προάσπιση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Θεωρεί, πολύ σωστά κατά την άποψή μου, ότι ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής υπερέχει σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο από οποιονδήποτε άλλον και έχουμε υποχρέωση να κατοχυρώσουμε τα δικαιώματα των πολιτών που συνδέονται με αυτόν.

Ανέθεσε μάλιστα το σχετικό χαρτοφυλάκιο στον αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Μαργαρίτη Σχοινά, ο οποίος αποκτά έτσι έναν ρόλο στρατηγικής σημασίας.

Η πρωτοβουλία της Φον ντερ Λάιεν προκάλεσε αντιδράσεις. Η ευρωπαϊκή σκληρή και άκρα Δεξιά προσπάθησε να εμφανίσει την επιλογή της σαν δικαίωση δικών της θέσεων που πολλές φορές καταλήγουν στην εσωστρέφεια και στην ξενοφοβία. Από την πλευρά της, η ριζοσπαστική Αριστερά άρχισε να επιχειρηματολογεί κατά του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής, με το σκεπτικό ότι αναδεικνύει μια υπεροψία των Ευρωπαίων και μπορεί να οδηγήσει σε καταχρήσεις και αποκλεισμούς. Η επιχειρηματολογία της ριζοσπαστικής Αριστεράς ενισχύθηκε από αρκετούς κεντροαριστερούς επικριτές της νέας Επιτροπής, ενώ ο Μαργαρίτης Σχοινάς αντιμετώπισε, ως υποψήφιος επίτροπος, συντονισμένα πολιτικά πυρά για την επιλογή της Φον ντερ Λάιεν.

Χρειάστηκε όλη την επικοινωνιακή και πολιτική επιδεξιότητα που τον χαρακτηρίζει για να εξουδετερώσει τις επιθέσεις χωρίς να «αδειάσει» τη Φον ντερ Λάιεν, αλλά και για να στείλει ταυτόχρονα ένα μήνυμα υπέρ της αναγκαίας συνεννόησης. Τελικά η Φον ντερ Λάιεν ανταποκρίθηκε αλλάζοντας την ονομασία του χαρτοφυλακίου από «υπερασπίζοντας τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής» σε «προωθώντας τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής». Η αλλαγή αυτή κρίθηκε αναγκαία για να στηριχτεί μια πιο εξωστρεφής και δημιουργική προσπάθεια κατοχύρωσης και προώθησης των δημοκρατικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των Ευρωπαίων πολιτών, που κάνουν τη διαφορά σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο.

Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι στο θέμα της ελευθερίας της έκφρασης και των δημοκρατικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων η Ε.Ε. έχει ένα εντυπωσιακό συγκριτικό πλεονέκτημα και δίνει το καλό παράδειγμα σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ποιότητα της δημοκρατίας στην Ε.Ε. ενισχύει τη διεθνή επιρροή και την ακτινοβολία των «27».

Θεωρώ ότι, παρά τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η δημοκρατία στην ίδια την Ε.Ε., τα πράγματα εξελίσσονται θετικά με το πέρασμα του χρόνου και πως οι φόβοι ότι ο ευρωπαϊκός φιλελευθερισμός είναι μια απλή παρένθεση σε περιόδους αυταρχισμού είναι υπερβολικοί.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε την απόσταση που έχει καλύψει η ΕΟΚ, στη συνέχεια Ε.Ε., σε ζητήματα πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, τις δημοκρατικές κατακτήσεις ευρωπαϊκών λαών που μέχρι πριν από 30 χρόνια θεωρούσαν αδιανόητες, αλλά και την πρόοδο που συντελείται σε χώρες όπως η Κίνα, τις οποίες δικαιολογημένα επικρίνουμε για ζητήματα ελευθερίας της έκφρασης και δημοκρατικών δικαιωμάτων. Όσο προβληματική και να είναι η κατάσταση στη νέα υπερδύναμη, είναι πολύ καλύτερη από αυτήν που ήταν πριν από 30, 20 ή 10 χρόνια.

Η ελευθερία της έκφρασης και τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα είναι οι τομείς στους οποίους η Ε.Ε. έχει το μεγαλύτερο συγκριτικό πλεονέκτημα και μπορεί να επηρεάζει, ως έναν βαθμό, με τη δύναμη του παραδείγματος, τις εξελίξεις σε ολόκληρο τον κόσμο.