Σκληρή αντιπαράθεση για τα εμβόλια
Το τελευταίο διάστημα αναπτύσσεται μια πολιτική αντιπαράθεση γύρω από την προμήθεια των εμβολίων και του ρυθμού του εμβολιασμού. Το πολιτικό περιβάλλον είναι ιδιαίτερα σύνθετο και επηρεάζεται από αποφάσεις του Τραμπ, κινήσεις εντυπωσιασμού του Τζόνσον και τις επικοινωνιακές και πολιτικές ανάγκες κυβερνήσεων κρατών-μελών της Ε.Ε.
Στην εικόνα είναι και οι πολυεθνικές του φαρμάκου, οι οποίες έχουν αναλάβει να βάλουν τέλος στην κρίση της πανδημίας «χωρίς οικονομικό όφελος».
Η κατάσταση με τα εμβόλια δεν είναι τόσο άσχημη όσο την περιγράφουν διάφοροι πολιτικοί και αναλυτές. Υπάρχουν όμως λόγοι που συντηρούν την ένταση για το συγκεκριμένο θέμα.
Τραμπ και Τζόνσον
Το διεθνές περιβάλλον έχει επηρεαστεί αρνητικά από πρωτοβουλίες του προέδρου Τραμπ και του πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου, Τζόνσον.
Ο Τραμπ, πριν εγκαταλείψει τον Λευκό Οίκο, επέβαλε απαγόρευση στις εξαγωγές εμβολίων που παράγονται στις ΗΠΑ. Μπορεί ο ίδιος να υποτίμησε τον κίνδυνο της πανδημίας και να έχασε τις προεδρικές εκλογές εξαιτίας των κακών χειρισμών του, στο τέλος της θητείας του όμως έστειλε ένα ακόμη δηλητηριώδες πολιτικό μήνυμα: «Πρώτα η Αμερική» και στα εμβόλια.
Η κίνησή του αυτή δημιούργησε μεγάλα προβλήματα. Άφησε ακάλυπτο τον Καναδά, εφόσον η απαγόρευση εξαγωγών εμβολίων που παράγονται στις ΗΠΑ ισχύει και για τη γειτονική χώρα. Περιόρισε τις δυνατότητες προμήθειας εμβολίων για την Ε.Ε. Δυσκολεύει την επιστροφή του νέου προέδρου, Μπάιντεν, σε ένα πλαίσιο αποτελεσματικής διεθνούς συνεργασίας.
Ο Μπάιντεν έχει αποδείξει –με την άμεση επιστροφή των ΗΠΑ στη Συμφωνία του Παρισιού για την αποτροπή της κλιματικής αλλαγής και στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ)– ότι θέλει τις ΗΠΑ πρωταγωνιστή των διεθνών εξελίξεων. Αν όμως άρει την απαγόρευση στις εξαγωγές εμβολίων που επέβαλε ο Τραμπ, θα κατηγορηθεί από τους φανατικούς υποστηρικτές του τελευταίου για… αντιαμερικανικές επιλογές. Οι ΗΠΑ έχουν ξεπεράσει, εξαιτίας της πολιτικής Τραμπ, τους 400.000 θανάτους από την πανδημία και πηγαίνουν για 600.000. Τις δύσκολες μέρες χάνονται 3.500-4.000 Αμερικανοί εξαιτίας του Covid-19. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ο νέος πρόεδρος πρέπει πρώτα να ελέγξει τη δυναμική της πανδημίας και στη συνέχεια να άρει την απαγόρευση στις εξαγωγές εμβολίων, προκειμένου να περιορίσει το πολιτικό κόστος της απόφασής του.
Μεγάλες δυσκολίες στην Ε.Ε. προκαλούν οι ελιγμοί του πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου, Μπόρις Τζόνσον.
Ο Μπόρις Τζόνσον παρουσίασε μια ειδυλλιακή εικόνα του Brexit, στην προσπάθειά του να το επιτύχει και στη συνέχεια να το εφαρμόσει.
Η πραγματικότητα, όμως, της «παγκόσμιας Βρετανίας» δεν έχει καμία σχέση με την προπαγάνδα των υποστηρικτών του Brexit. Η βρετανική οικονομία αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα, το δημοσιονομικό έλλειμμα είναι διψήφιο ως ποσοστό επί του ΑΕΠ, οι θάνατοι από την πανδημία έχουν ξεπεράσει τους 100.000 και τις δύσκολες μέρες χάνονται περισσότεροι από 1.500 Βρετανοί εξαιτίας του Covid-19.
Το βρετανικό ΕΣΥ, το οποίο υποτίθεται ότι θα ανθούσε με τα χρήματα που θα εξοικονομούσε το Ηνωμένο Βασίλειο μέσω του Brexit, περνάει μεγάλη κρίση και δυσκολεύεται να ανταποκριθεί στην πρόκληση της πανδημίας. Ένα μεγάλο ποσοστό των εργαζομένων στο ΕΣΥ που δίνουν μάχη για τη δημόσια υγεία είναι ξένοι, σαν αυτούς που ήθελε να αποκλείσει από το Ηνωμένο Βασίλειο ο Τζόνσον με το Brexit.
Σε αυτές τις συνθήκες, ο Τζόνσον επέλεξε να προβάλει τα… πλεονεκτήματα του Brexit μέσω του ταχύτερου εμβολιασμού των Βρετανών σε σχέση με τους πολίτες των κρατών-μελών της Ε.Ε. Στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει ήδη εμβολιαστεί γύρω στο 10% των πολιτών, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στα περισσότερα κράτη-μέλη της Ε.Ε. είναι της τάξης του 1%-2%.
Τη διαφορά κάνουν τα εμβόλια της Pfizer/BioNTech και της AstraZeneca, τα οποία διατίθενται πιο γρήγορα στο Ηνωμένο Βασίλειο απ’ ό,τι στην Ε.Ε.
Η Pfizer/BioNTech είναι μια συνεργασία της αμερικανικής πολυεθνικής Pfizer με τη γερμανική εταιρεία BioNTech που ειδικεύεται σε ιατρικές έρευνες. Η Pfizer κυριαρχεί σε αυτή την κοινοπραξία, εφόσον διαθέτει το παγκόσμιο δίκτυο παραγωγής και διανομής του εμβολίου. Από τη στιγμή που ο Τραμπ επέβαλε απαγόρευση εξαγωγής των εμβολίων που παράγονται στις ΗΠΑ, μεγαλώνει η εξάρτηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε. σε ό,τι αφορά την προμήθεια των εμβολίων της Pfizer/BioNTech.
Η AstraZeneca είναι μία πολυεθνική βρετανικών και σουηδικών συμφερόντων. Η διεύθυνσή της βρέθηκε στην ανάγκη να ανατρέψει το πρόγραμμα παράδοσης των εμβολίων εξαιτίας πρακτικών δυσκολιών σε ό,τι αφορά την παραγωγή. Επειδή όμως τα προβλήματα παρατηρήθηκαν σε μονάδες παραγωγής που βρίσκονται στην Ε.Ε., θεώρησε σκόπιμο να μειώσει προσωρινά κατά 75% τις παραδόσεις εμβολίων στην Ε.Ε., ενώ δεν άλλαξε τον προγραμματισμό σε ό,τι αφορά το Ηνωμένο Βασίλειο, με το σκεπτικό ότι οι μονάδες παραγωγής της πολυεθνικής που βρίσκονται στο Ηνωμένο Βασίλειο συνεχίζουν κανονικά τη λειτουργία τους.
Μέσα από αυτή την ιδιόμορφη διπλωματία των εμβολίων η Ε.Ε. βγαίνει ζημιωμένη. Χάνει τη δυνατότητα να προμηθεύεται εμβόλια από τις ΗΠΑ, παρά το γεγονός ότι στήριξε οικονομικά τη Pfizer. Προμηθεύει το εμβόλιο της Pfizer/BioNTech στο Ηνωμένο Βασίλειο χωρίς να κάνει διακρίσεις υπέρ των κρατών-μελών των «27», ενώ από την πλευρά του το Ηνωμένο Βασίλειο αξιοποιεί τις επιλογές της AstraZeneca για να εξυπηρετείται πρώτο, σε βάρος της Ε.Ε.
Εσωτερικά προβλήματα
Η διαμάχη για τα εμβόλια τροφοδοτείται και από τα εσωτερικά προβλήματα της Ε.Ε.
Η σωστή πολιτική που ακολούθησαν οι Ευρωπαίοι ηγέτες και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στηρίζεται στην απόφαση ότι δεν πρέπει να υπάρξουν διακρίσεις υπέρ του ενός ή του άλλου κράτους-μέλους.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, υποστηριζόμενη από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, διαπραγματεύτηκε με τις πολυεθνικές του φαρμάκου την προμήθεια των εμβολίων για τους «27». Ο ευρωπαϊκός κανόνας είναι κοινή διαπραγμάτευση και ταυτόχρονη διάθεση των εμβολίων με αυστηρά πληθυσμιακά κριτήρια.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για μια σωστή και δίκαιη απόφαση, που συμβάλλει στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, καλύπτοντας ένα τεράστιο κενό, εφόσον δεν προβλέπεται από τις συνθήκες, ούτε υπάρχει κοινή ευρωπαϊκή πολιτική σε θέματα δημόσιας υγείας.
Η ευρωπαϊκή επιλογή δεν τους βρίσκει όλους σύμφωνους. Αντιδρούν σε αυτήν όσοι πιστεύουν ότι η χώρα τους θα μπορούσε να επαναλάβει το προηγούμενο του Ισραήλ και να εκμεταλλευτεί την οικονομική επιρροή και ισχύ της για να προμηθευτεί πρώτη τα εμβόλια, αφήνοντας τους υπόλοιπους στην ουρά.
Προκαλεί επίσης την αντίδραση ευρωσκεπτικιστών και αντιευρωπαίων, που θέλουν να βλέπουν σε όλες τις επιλογές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής απαράδεκτες καθυστερήσεις και παραλείψεις.
Αυτή την κριτική τροφοδοτούν και οι θέσεις της AstraZeneca. Η διεύθυνση της εταιρείας υπογραμμίζει σε κάθε ευκαιρία ότι το Ηνωμένο Βασίλειο κατέληξε σε συμφωνία μαζί της τον Μάιο του 2020, ενώ η Ε.Ε. των «27» τον Αύγουστο του 2020. Η εταιρεία αναφέρει επίσης ότι είχε φτάσει σε προκαταρκτική συμφωνία στα μέσα Ιουνίου με τους τέσσερις της Inclusive Vaccine Alliance (Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Ιταλία), στη συνέχεια όμως ανέλαβε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή την κεντρική διαπραγμάτευση, γεγονός που οδήγησε σε καθυστέρηση δυόμισι μηνών χωρίς να αλλάξει κάτι σημαντικό στη σύμβαση.
Το σημαντικό όμως είναι ότι η Ε.Ε. αποφάσισε να ξεπεράσει στο θέμα των εμβολίων εθνικούς εγωισμούς και αντιπαλότητες και να διαπραγματευτεί με έναν τρόπο που εξασφαλίζει πλήρως τα καλώς εννοούμενα συμφέροντα όλων των κρατών-μελών.
Η επιλογή των Ευρωπαίων ηγετών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι τεράστιας σημασίας. Είναι άλλο το Ισραήλ των 10 εκατομμυρίων και άλλο η Ε.Ε. των 440 εκατομμυρίων. Η μέθοδος του Ισραήλ θα οδηγούσε σε πολυδιάσπαση δυνάμεων –πιθανότατα και σε μεγάλη κρίση της Ε.Ε.–, χωρίς να μπορέσουν τα περισσότερα κράτη-μέλη να λύσουν το πρόβλημά τους.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θεωρεί αντιπαραγωγική τη στάση της AstraZeneca, επειδή δεν δίνει προτεραιότητα στη σωστή εφαρμογή των συμβολαίων που έχει υπογράψει και συνδέει την παράδοση των εμβολίων με συγκεκριμένες μονάδες παραγωγής και όχι με τη συμβατική υποχρέωση που ανέλαβε η πολυεθνική.
Οι εκπρόσωποι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επισημαίνουν ότι ανάλογα πρακτικά προβλήματα αντιμετώπισαν με τη Pfizer/BioNTech, η οποία καθυστέρησε ορισμένες παραδόσεις για να αναδιοργανώσει και να αυξήσει την παραγωγή της, αλλά βρέθηκαν –με καλή διάθεση– συμβιβαστικές λύσεις. Υποστηρίζουν ότι η διεύθυνση της AstraZeneca δεν δείχνει ανάλογη καλή διάθεση. Επιμένουν όμως ότι επιδίωξη της Επιτροπής δεν είναι ένας «πόλεμος» με την πολυεθνική αλλά η αποδραματοποίηση της κατάστασης και η εξεύρεση και σε αυτή την περίπτωση μιας συμβιβαστικής λύσης.
Έλλειψη στρατηγικής
Η πολιτική πίεση που ασκείται για το θέμα των εμβολίων μεγαλώνει εξαιτίας της έλλειψης αποτελεσματικής στρατηγικής σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της πανδημίας.
Κράτη-μέλη της Ε.Ε., οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκονται στην κορυφή του παγκόσμιου πίνακα με τους θανάτους από κορονοϊό ανά εκατομμύριο κατοίκους. Η πρώτη δωδεκάδα αυτού του πίνακα οδηγεί σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα με βάση τα στοιχεία στα τέλη Ιανουαρίου 2021.
Πρώτο στον πίνακα έρχεται το Βέλγιο με 1.822 θανάτους από Covid-19 ανά εκατομμύριο κατοίκους. Στη 2η θέση η Σλοβενία με 1.640, στην 4η θέση η Τσεχία με 1.479, στην 5η θέση η Ιταλία με 1.441, στην 9η θέση η Βουλγαρία με 1.282 και στην 11η θέση η Ουγγαρία με 1.248 θανάτους από Covid-9 ανά εκατομμύριο κατοίκους. Αρκετές μεσαίες ή μικρές χώρες της Ε.Ε. έχουν εξαιρετικά αρνητικές επιδόσεις, ενώ από τις μεγαλύτερες χώρες της Ε.Ε. τη χειρότερη επίδοση την έχει η Ιταλία, ακολουθούμενη από την Ισπανία και τη Γαλλία.
Και άλλα κράτη-μέλη της Ε.Ε. αντιμετωπίζουν σε αυτή τη φάση πολύ σοβαρό πρόβλημα. Η Γερμανία δεν είναι πλέον το καλό παράδειγμα, με τους θανάτους να έχουν ξεπεράσει τους 55.000 και τα δύσκολα εικοσιτετράωρα να πλησιάζουν ή και να ξεπερνούν τους 1.000. Η Πορτογαλία, η οποία ασκεί την εξάμηνη προεδρία του Συμβουλίου, έχει περιέλθει σε απελπιστική κατάσταση, με τους θανάτους τα δύσκολα εικοσιτετράωρα να κινούνται γύρω στους 300. Η πορτογαλική κυβέρνηση ζήτησε τη συνδρομή των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων για την αντιμετώπιση της κρίσης. Δεν ικανοποιήθηκε όμως από την απάντηση του Βερολίνου, που κι αυτό πιέζεται από την πανδημία και δεν έχει διαθέσιμους γιατρούς, νοσηλευτές και ειδικούς.
Σε αυτές τις συνθήκες, οι κυβερνήσεις προσβλέπουν στον εμβολιασμό για να βγουν τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. από την πολυδιάστατη κρίση. Αν εφάρμοζαν ολοκληρωμένη στρατηγική αντιμετώπισης της πανδημίας, θα είχαν πολύτιμο χρόνο στη διάθεσή τους, όπως για παράδειγμα η Κίνα και η Νέα Ζηλανδία, που δεν εξαρτώνται τόσο πολύ από τον εμβολιασμό, εφόσον ήδη έχουν θέσει την πανδημία υπό έλεγχο.
Στην αντίληψη των κυβερνήσεων και ενός σημαντικού μέρους της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης ο εμβολιασμός αναδεικνύεται σε πανάκεια, γιατί δεν υπάρχει ολοκληρωμένη στρατηγική αντιμετώπισης του Covid-19, ούτε πολιτική και κοινωνική διάθεση για τη λήψη των αναγκαίων μέτρων. Το φως στο τέλος του τούνελ ταυτίζεται αναγκαστικά με τον εμβολιασμό και δημιουργούνται φοβερές πολιτικές πιέσεις.
Ανάλογες πιέσεις έχουν δημιουργηθεί στο Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο με 1.521 θανάτους από Covid-19 ανά εκατομμύριο κατοίκους έρχεται τρίτο στην παγκόσμια κατάταξη, όπως και στις ΗΠΑ, οι οποίες με 1.301 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους καταλαμβάνουν την 8η θέση στην παγκόσμια κατάταξη.
Ο Τζόνσον παίρνει συχνά αντιφατικά μέτρα στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει την πανδημία, ενώ ο Μπάιντεν έχει μεγάλη απόσταση να καλύψει εξαιτίας των λαθών και των παραλείψεων του Τραμπ. Επομένως, η διαμάχη που βρίσκεται σε εξέλιξη γύρω από τα εμβόλια έχει στέρεες αντικειμενικές και πολιτικές βάσεις.
Άλλα κράτη-πρωταθλητές στις απώλειες από Covid-19 ανά εκατομμύριο κατοίκους είναι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, που βρίσκεται στην 6η θέση του πίνακα με 1.406 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους, η Βόρεια Μακεδονία, που βρίσκεται στην 7η θέση με 1.354, και η Μολδαβία στη 10η θέση με 1.277.
Θα πρέπει να φτάσουμε στη 12η θέση του πίνακα για να βρούμε μια χώρα της Λατινικής Αμερικής, το Περού, με 1.233 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους.
Η ανθρωπογεωγραφία της πανδημίας παραμένει σε βάρος της Ε.Ε., του Ηνωμένου Βασιλείου, των ΗΠΑ και ορισμένων εξαιρετικά προβληματικών ευρωπαϊκών κρατών και προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαμάχη που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Θεσμικές κόντρες
Την κατάσταση περιπλέκουν και οι θεσμικές κόντρες στο εσωτερικό της Ε.Ε.
Ορισμένες από τις κυβερνήσεις που πιέζονται πολιτικά ρίχνουν τις ευθύνες στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με το σκεπτικό ότι καθυστέρησε τη διαπραγμάτευση ή δεν επέβαλε τους αναγκαίους όρους στις φαρμακοβιομηχανίες.
Από το 2008-2009, οπότε ξέσπασε η χρηματοπιστωτική κρίση, ενισχύεται η τάση ορισμένων κυβερνήσεων να ρίχνουν τις ευθύνες στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και να τους φορτώνουν ακόμη και δικά τους λάθη και παραλείψεις. Τα ίδια είχαμε επί προεδρίας Γιούνκερ στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τα ίδια έχουμε και επί προεδρίας Φον ντερ Λάιεν.
Η διαφορά είναι ότι ο Γιούνκερ ήταν άριστος γνώστης των διαδικασιών και των ηγετών και μπορούσε να αντιδράσει με σχετική άνεση, ενώ η Φον ντερ Λάιεν χρειάζεται ακόμη χρόνο για να εξασφαλίσει την ευρύτερη αποδοχή και τις δυνατότητες παρέμβασης που είχε ο προκάτοχός της.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στηρίζει σε γενικές γραμμές την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αυτή τη δύσκολη περίοδο, επισημαίνοντας παράλληλα την έλλειψη διαφάνειας στα συμβόλαια που υπέγραψε η Ε.Ε. με τις φαρμακοβιομηχανίες.
Δεν έχει δοθεί στη δημοσιότητα το περιεχόμενό τους και, όπως χαρακτηριστικά λένε πολλοί ευρωβουλευτές, πώς μπορούμε να υποστηρίξουμε τις θέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με ένα ευρωπαϊκό σκεπτικό χωρίς να γνωρίζουμε το ακριβές περιεχόμενο των συμβολαίων που έχουν υπογραφεί.
Οι ρήτρες εμπιστευτικότητας οφείλονται βέβαια στις απαιτήσεις των πολυεθνικών του φαρμάκου, οι οποίες κάνουν ό,τι μπορούν για να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους. Ένα εξαιρετικά λεπτό ζήτημα, για το οποίο δεν έχουμε την αναγκαία πληροφόρηση, είναι οι ποινικές και αστικές ευθύνες των φαρμακοβιομηχανιών σε σχέση με ενδεχόμενες παρενέργειες του εμβολίου.
Οικονομικές συνέπειες
Τα προβλήματα στον εμβολιασμό οδηγούν σε αναθεώρηση των οικονομικών υπολογισμών για το 2021. Ενδεικτικές οι εκτιμήσεις του ινστιτούτου GfK της Γερμανίας, σύμφωνα με τις οποίες ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης υποχωρεί στην ισχυρότερη οικονομία της Ε.Ε. για όγδοο συνεχή μήνα και η οικονομική ανάπτυξη το 2021 μπορεί να περιοριστεί από 4,4%, που ήταν η προηγούμενη πρόγνωση, στο 3%.
Οι ειδικοί αποδίδουν τη διαφορά στις συνέπειες των περιοριστικών μέτρων που άρχισαν να εφαρμόζονται από τον περασμένο Οκτώβριο, στον μεγάλο αριθμό κρουσμάτων, που στέκεται εμπόδιο στην επιστροφή στην οικονομική καθημερινότητα, και στην αβεβαιότητα που συνδέεται με τον εμβολιασμό.
Θεωρώ ότι το ζήτημα του εμβολιασμού είναι πολύ πιο σύνθετο από τον χρόνο παράδοσης των συμφωνημένων δόσεων. Παρά τις μεγάλης κλίμακας κλινικές δοκιμές, δεν έχουν πλήρη γνώση για την αποτελεσματικότητα των εμβολίων. Για παράδειγμα, το Ινστιτούτο Robert Koch της Γερμανίας εκτιμά ότι δεν έγιναν αρκετές κλινικές δοκιμές σε άτομα άνω των 65 ετών με το εμβόλιο της AstraZeneca και γι’ αυτό ίσως αποδειχθεί λιγότερο αποτελεσματικό σε αυτές τις ηλικίες.
Υπάρχει επίσης το θέμα των μεταλλάξεων και κατά πόσο αυτές καλύπτονται από τα υπάρχοντα εμβόλια ή μπορεί να καλυφθούν σε σύντομο χρονικό διάστημα με την αναγκαία εξέλιξη των εμβολίων.
Όλη αυτή η αβεβαιότητα περνάει στην ευρύτερη κοινή γνώμη και επηρεάζει την οικονομική καθημερινότητα και τις επενδυτικές αποφάσεις. Έρευνες της κοινής γνώμης στη Γερμανία δείχνουν ότι η μεγάλη πλειονότητα των πολιτών δεν περιμένει επιστροφή στην οικονομική κανονικότητα πριν από τα τέλη του 2021.
Οι οικονομικές δυσκολίες και η διαρκής απειλή για τη δημόσια υγεία μπορεί να επηρεάσουν και τις πολιτικές εξελίξεις. Η Ολλανδία πηγαίνει σε εκλογές τον Μάρτιο, η Γερμανία έχει εκλογές τον Σεπτέμβριο, που θα σημάνουν το τέλος της εποχής Μέρκελ, στη Γαλλία προετοιμάζονται ήδη για την αναμέτρηση των προεδρικών του Μαΐου 2022, η Ιταλία έχει μπει σε νέα φάση αστάθειας που μπορεί να οδηγήσει σε πρόωρες εκλογές, ενώ η Ισπανία προετοιμάζεται για την κρίσιμη για την ενότητά της εκλογική μάχη στην Καταλονία.
Όσο πιο σύνθετο είναι το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον και όσο πιο δύσκολη η πολιτική κατάσταση, τόσο μεγαλώνει ο πειρασμός για την κλιμάκωση της αντιπαράθεσης γύρω από τα εμβόλια.
