Δυναμική επιστροφή Ερντογάν μέσω… Ουκρανίας

Με την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία δημιουργήθηκε στην Αθήνα μία αβάσιμη, όπως αποδείχθηκε, αισιοδοξία για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Σύμφωνα με τα σενάρια που προβλήθηκαν, η νατοϊκή πειθαρχία που επιβάλλει η αντιμετώπιση της Ρωσίας θα συγκρατούσε τον Ερντογάν και ο επικίνδυνος ρωσικός αναθεωρητισμός θα έστρεφε τους συμμάχους και κατά του τουρκικού αναθεωρητισμού.

Η επίσκεψη του πρωθυπουργού κ. Μητσοτάκη στην Κωνσταντινούπολη και η συνάντησή του με τον Ερντογάν ήταν σχεδιασμένες να στείλει το μήνυμα της νέας περιόδου. Απευθείας συνεννόηση μεταξύ των δύο ηγετών για «ήρεμα νερά» στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, στο όνομα της νατοϊκής συνεννόησης και αλληλεγγύης.

Ελληνικός αιφνιδιασμός

Αντί για τα «ήρεμα νερά» ήρθε ένα μπαράζ τουρκικών προκλήσεων που περιλαμβάνουν και συστηματικές πτήσεις τουρκικών μαχητικών αεροσκαφών πάνω από τα ελληνικά νησιά.

Ο αιφνιδιασμός της ελληνικής πλευράς οφείλεται σε λάθος ανάλυση της τουρκικής στρατηγικής. Η Τουρκία δεν είναι ο πιστός σύμμαχος του ΝΑΤΟ, αλλά μία σημαντική περιφερειακή δύναμη, η οποία κινείται ανεξάρτητα και απλά παίρνει από το ΝΑΤΟ ό,τι έχει να της προσφέρει. Το ίδιο κάνει έναντι της Ρωσίας ή της Κίνας, ενώ προβάλλει και την απαίτησή της για ένταξη στην Ε.Ε. κινούμενη εκτός ευρωπαϊκού πλαισίου σε βασικά ζητήματα όπως είναι τα ανθρώπινα και δημοκρατικά δικαιώματα.

Η «πειρατεία» Πούτιν σε βάρος της Ουκρανίας και ο κυνισμός που χαρακτηρίζει συχνά την αντίδραση των ΗΠΑ και της Ε.Ε. είναι όλα στα μέτρα του Ερντογάν. Είναι ένας ηγέτης που στηρίζει τη στρατηγική του στην αμφισβήτηση του διεθνούς συστήματος, εφόσον θεωρεί ότι η Τουρκία είναι αδικημένη από αυτό και στην κάλυψη των κενών εξουσίας, όπου αυτά παρουσιάζονται, από τη Λιβύη μέχρι τη Συρία.

Το παιχνίδι των κυρώσεων

Το παιχνίδι του Ερντογάν είναι σύνθετο και εξελίσσεται εδώ και χρόνια. Είναι να απορεί κανείς πώς κατάφερε να αιφνιδιαστεί, για μία ακόμη φορά, η ελληνική πλευρά.

Η Άγκυρα είχε διαχωρίσει τη θέση της στο θέμα των κυρώσεων και της άσκησης πίεσης στη Ρωσία από το 2014, οπότε ο Πούτιν προχώρησε στην προσάρτηση της Κριμαίας.

Από τότε είχε εκδηλωθεί ο καιροσκοπισμός της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ στο θέμα των κυρώσεων. Χώρες όπως η Ελλάδα όφειλαν να προσαρμοστούν σε βάρος των οικονομικών τους συμφερόντων, για παράδειγμα στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων, ενώ η Τουρκία μπορούσε να αγνοήσει τις κυρώσεις.

Ο Ερντογάν και το σύστημά του είχαν ένα ιστορικό παράνομης παράκαμψης των κυρώσεων του ΟΗΕ σε βάρος του Ιράν. Κερδοσκόπησαν άγρια σε όφελος της τουρκικής οικονομίας και κρατικά ελεγχόμενη τουρκική τράπεζα και κυβερνητικά στελέχη έβγαλαν δισεκατομμύρια.

Η Τουρκία ευχαρίστως κάλυψε και τις ανάγκες της ρωσικής αγοράς σε ελληνικά προϊόντα. Από την πλευρά της, η καγκελάριος Μέρκελ, αφού συντόνισε τις ευρωπαϊκές κυρώσεις σε βάρος της Ρωσίας, φρόντισε να αναπτύξει την ενεργειακή συνεργασία της Γερμανίας με τη Ρωσία υποστηριζόμενη από τους Χριστιανοδημοκράτες και τους Σοσιαλδημοκράτες.

Μετά την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία υποτίθεται ότι η Ε.Ε. επιβάλλει σκληρές κυρώσεις στη Ρωσία. Επαναλαμβάνεται όμως η ιστορία του 2014. Ο Ερντογάν αυτοεξαιρείται από τις ευρωπαϊκές και τις νατοϊκές κυρώσεις και διαφημίζει τη χώρα του σαν πόλο έλξης των Ρώσων ολιγαρχών. Σε μια περίοδο που το λεγόμενο Londongrad αντιμετωπίζει προβλήματα λόγω των κυρώσεων, ο Ερντογάν ευχαρίστως προσφέρει την εναλλακτική λύση.

Συνεργάζεται μάλιστα με τον Πούτιν στην παράκαμψη των κυρώσεων, ιδιαίτερα στον χρηματοπιστωτικό τομέα.

Συνεργαζόμενοι αντίπαλοι

Ερντογάν και Πούτιν έχουν αναπτύξει τα τελευταία χρόνια μία σχέση αντιπαλότητας και συνεργασίας. Συγκρούονται σε διάφορες χώρες για το μοίρασμα της επιρροής και καταλήγουν συνήθως σε συμβιβασμούς που ικανοποιούν και τους δύο.

Στη Συρία συγκρούστηκαν, με τον Πούτιν να επιδιώκει τη στήριξη του καθεστώτος Άσαντ και τον Ερντογάν να συνεργάζεται μέχρι και με ισλαμιστές για να το ανατρέψει. Νικητής βγήκε ο Πούτιν, αλλά κέρδη κατέγραψε και ο Ερντογάν, εφόσον η Τουρκία κατέλαβε συνοριακές περιοχές της Συρίας που ελέγχονταν από τους Κούρδους της Συρίας.

Στη Λιβύη, το πλεονέκτημα ανήκει στον Ερντογάν, εφόσον ο Πούτιν υποστήριξε τις δυνάμεις του στρατάρχη Χάφταρ οι οποίες όμως απέτυχαν να καταλάβουν την πρωτεύουσα και έχουν περιοριστεί στις ανατολικές περιοχές που είναι πλούσιες σε πετρέλαιο και τη σχετική υποδομή.

«Μοιρασιά» είχαμε και στον Νότιο Καύκασο, με την Τουρκία να στηρίζει το Αζερμπαϊτζάν στη μεγάλη στρατιωτική του νίκη σε βάρος της Αρμενίας και τη Ρωσία να ενισχύει τον παραδοσιακό της ρόλο του «εγγυητή» της ασφάλειας του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας.

Μέσα από την εναλλαγή αντιπαλότητας και συνεργασίας δημιουργήθηκε μία λειτουργική σχέση μεταξύ Ερντογάν και Πούτιν.

Η στροφή του Μπάιντεν

Το πρόβλημα για την Ελλάδα είναι ότι και ο Δημοκρατικός πρόεδρος των ΗΠΑ Μπάιντεν προχωράει σε μια νέα αξιολόγηση του ρόλου της Τουρκίας υπό το πρίσμα των εξελίξεων στην Ουκρανία.

Όπως οι περισσότεροι Δημοκρατικοί πρόεδροι, ξεκίνησε τη θητεία του με τη φιλοδοξία να επιβάλλει έναν δικαιότερο κόσμο και τον σεβασμό των ανθρώπινων και δημοκρατικών δικαιωμάτων από συμμαχικά ή φιλικά καθεστώτα –όπως της Τουρκίας ή της Σαουδικής Αραβίας– και στη συνέχεια άρχισε τις εκπτώσεις στο όνομα των εθνικών συμφερόντων των ΗΠΑ.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, οι εξελίξεις ήταν ιδιαίτερα δυσάρεστες. Η επίσκεψη της Αμερικανίδας υφυπουργού Εξωτερικών, Βικτόρια Νούλαντ, στο τρίγωνο Άγκυρας - Αθήνας - Λευκωσίας οδήγησε στον οριστικό ενταφιασμό του πολυσυζητημένου σχεδίου για την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου East Med. Αποσύροντας το ενδιαφέρον της αμερικανικής πλευράς, η κ. Νούλαντ έδειξε ότι, σε ό,τι αφορά τη διπλωματία των αγωγών, δίνουν απόλυτη προτεραιότητα στην Τουρκία η οποία συνδέεται με αγωγούς φυσικού αερίου με τη Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν, την περιοχή της Κασπίας. Παράλληλα, η Τουρκία βελτιώνει τις σχέσεις της με το Ισραήλ και προτείνει να περάσει ο αγωγός που θα προμηθεύει την Ε.Ε. με ισραηλινό φυσικό αέριο από την Τουρκία.

Ενδεικτική της αναβάθμισης των σχέσεων Ουάσιγκτον και Άγκυρας είναι και η πρωτοβουλία του State Department για ικανοποίηση του τουρκικού αιτήματος για αγορά 40 νέων μαχητικών αεροσκαφών F-16 και αναβάθμιση άλλων 80.

Η αμερικανική κυβέρνηση θεωρεί ότι με τον τρόπο αυτόν θα κλείσει την εκκρεμότητα της ματαίωσης της προμήθειας 100 μαχητικών αεροσκαφών 5ης γενιάς F-35 στην Τουρκία, εξαιτίας της απόφασης Ερντογάν να προμηθευτεί ρωσικούς πυραύλους S-400. Η Τουρκία είχε καταβάλει προκαταβολή για τη συμμετοχή της στο πρόγραμμα συμπαραγωγής των F-35 και την αγορά 100 αεροσκαφών και είναι φανερό ότι οι Αμερικανοί δεν θα ήθελαν να επιστρέψουν την προκαταβολή.

Οι εκπτώσεις των Αμερικανών –όπως άλλωστε και των Ευρωπαίων– σε ζητήματα αρχών διευκολύνουν την προσέγγιση με τον Ερντογάν.

Η τουρκική Δικαιοσύνη παραιτήθηκε των διώξεων σε βάρος των Σαουδαράβων που δολοφόνησαν τον «αντικαθεστωτικό» δημοσιογράφο Κασόγκι το 2018 στο προξενείο της Σαουδικής Αραβίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο Ερντογάν είχε δώσει μεγάλη δημοσιότητα σε αυτή τη δίκη, θέλοντας να φέρει σε δύσκολη θέση τον πρίγκιπα-διάδοχο της Σαουδικής Αραβίας που φαίνεται ότι είχε ανάμειξη στη δολοφονία του Κασόγκι, για να προβάλλει τον ηγετικό ρόλο της Τουρκίας στο σουνιτικό Ισλάμ.

Οι προτεραιότητες όμως άλλαξαν για τον Ερντογάν, ο οποίος χρειάζεται επειγόντως οικονομική στήριξη. Την αναζητεί στη Σαουδική Αραβία –μετά το Κατάρ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα– και γι’ αυτό αποφασίστηκε από την τουρκική Δικαιοσύνη η… μεταφορά της δίκης στη Σαουδική Αραβία.

Και ο Μπάιντεν έχει αλλάξει τη στάση του έναντι της Σαουδικής Αραβίας σε μια προσπάθεια, η οποία προς το παρόν δεν έχει αποδώσει, να την αποσπάσει από τη συμμαχία ΟΠΕΚ+ στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η Ρωσία. Το Ριάντ συνεχίζει τις συνεννοήσεις με τη Μόσχα για τον καθορισμό του ύψους παραγωγής πετρελαίου και δεν ανταποκρίνεται στα αμερικανικά αιτήματα, παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ ξέχασαν πολύ εύκολα τη δολοφονία Κασόγκι και τον ρόλο του πρίγκιπα-διαδόχου σε αυτήν.

Η κατανόηση που δείχνουν ΗΠΑ, ΝΑΤΟ και Ε.Ε. έναντι του Ερντογάν φαίνεται ότι τον αποθρασύνει. Δεν εξηγείται διαφορετικά η καταδίκη σε ισόβια του βαθύπλουτου Οσμάν Καβαλά, εκ των βασικών εκπροσώπων της Κοινωνίας των Πολιτών της Τουρκίας. Ο Καβαλά κατηγορείται ότι ενθάρρυνε τις μαζικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας το 2013 με στόχο την… ανατροπή του καθεστώτος. Προφυλακίστηκε τέσσερα χρόνια κι ενώ όλοι περίμεναν κάποιο πολιτικό άνοιγμα από την πλευρά του Ερντογάν, η τουρκική Δικαιοσύνη τον καταδίκασε σε ισόβια ύστερα από μία δίκη-παρωδία και μοίρασε ποινές 18ετούς φυλάκισης στους συνεργάτες του.

Η υπόθεση του Οσμάν Καβαλά έχει προβληθεί στην Ε.Ε. και στις ΗΠΑ και έχει προκαλέσει την παρέμβαση κυβερνήσεων και διπλωματών με αίτημα τη δίκαιη και λογική αντιμετώπισή του.

Ο Ερντογάν απάντησε με τον δικό του τρόπο, χωρίς αυτή τη φορά η Τουρκία να δεχθεί μεγάλη διπλωματική πίεση.

Ερντογάν… ο ειρηνοποιός

Έχοντας μία λειτουργική σχέση με τον Πούτιν και έχοντας ξαναμπεί στο διπλωματικό παιχνίδι με τις ΗΠΑ, ο Ερντογάν προβάλλεται σαν ο διαμεσολαβητής-ειρηνοποιός στην κρίση της Ουκρανίας.

Έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη του Ζελένσκι με τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη Μπαϊρακτάρ που προμηθεύει η Τουρκία στην Ουκρανία, συνεννοείται με τον Πούτιν και έχει αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον Μπάιντεν. Φροντίζει να δίνει μεγάλη δημοσιότητα στις ειρηνευτικές πρωτοβουλίες της Τουρκίας και αρκετές συναντήσεις των Ρώσων και Ουκρανών διαπραγματευτών να πραγματοποιούνται σε τουρκικό έδαφος.

Ο Ερντογάν, με τη βοήθεια των τουρκικών υπηρεσιών πληροφοριών, οργάνωσε και την ανταλλαγή ενός Ρώσου κι ενός Αμερικανού που ήταν φυλακισμένοι στις ΗΠΑ και τη Ρωσία, επί τουρκικού εδάφους, εξασφαλίζοντας τις δημόσιες ευχαριστίες του Πούτιν και του Μπάιντεν.

Αλλαγή συσχετισμού

Δημιουργείται έτσι ένα πλαίσιο αλλαγής του συσχετισμού δυνάμεων υπέρ της Τουρκίας και σε βάρος της Ελλάδας.

Με αφοπλιστική ειλικρίνεια, ο υπουργός Άμυνας Ν. Παναγιωτόπουλος δήλωσε σχετικά: «Ξέρετε, δεν είναι η καλύτερη εποχή να λες πράγματα εναντίον της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, γιατί αυτή την εποχή οι σύμμαχοι –είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε μας αρέσει είτε όχι– θέλουν να εξασφαλίσουν ότι η Τουρκία παραμένει δεμένη στο άρμα του ΝΑΤΟ».

Ο πρωθυπουργός κ. Μητσοτάκης αντέδρασε στις τουρκικές προκλήσεις παγώνοντας τις συζητήσεις για τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης και ενημερώνοντας τον Γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ, Στόλτενμπεργκ, για την αρνητική στάση της συμμάχου Τουρκίας.

Η στάση του δεν εντυπωσίασε την τουρκική κυβέρνηση, η οποία παρουσίασε την προκλητική δραστηριότητα της τουρκικής πολεμικής αεροπορίας σαν απάντηση σε «προβοκατόρικες ενέργειες» της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας και κάλεσε την Ελλάδα να εγκαταλείψει… τις προβοκάτσιες, να επανέλθει στη λεγόμενη θετική ατζέντα, να προχωρήσει στα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης και σε διαπραγματεύσεις για τη ρύθμιση των εκκρεμών θεμάτων, μεταξύ των οποίων το εύρος του εναέριου χώρου μεταξύ των δύο χωρών στο Αιγαίο.

Αξιοποιώντας την ενίσχυση της διεθνοπολιτικής της θέσης, η Τουρκία αυτοπροβάλλεται σαν δύναμη ειρήνης που αδικείται από την Ελλάδα και την Κύπρο.

Σε αυτό το δύσκολο για την ελληνική κυβέρνηση και τη διπλωματία περιβάλλον, επιτυχία θεωρείται η επίσημη επίσκεψη Μητσοτάκη στον Λευκό Οίκο στα μέσα Μαΐου και η δυνατότητα που θα του δοθεί να μιλήσει στο Κογκρέσο σε κοινή συνεδρίαση Κογκρέσου και Γερουσίας. Με τον τρόπο αυτόν, οι Αμερικανοί σύμμαχοι αναγνωρίζουν τη συμβολή της Ελλάδας και δίνουν πολιτικούς και διπλωματικούς πόντους στον Μητσοτάκη. Επιμένουν όμως σε υπολογισμούς και εκπτώσεις που λειτουργούν υπέρ της πολιτικής Ερντογάν.