Δημογραφικό: Από την κρίση προς την κατάρρευση

Το δημογραφικό πρόβλημα μεγαλώνει στην Ελλάδα με το πέρασμα του χρόνου. Έχουμε φτάσει όμως σε ένα οριακό σημείο και κινδυνεύουμε να περάσουμε από τη δημογραφική κρίση σε μια βαλκανικού τύπου δημογραφική κατάρρευση.

Συνδυάζονται διάφοροι αρνητικοί παράγοντες, όπως η γήρανση του πληθυσμού, η υπογεννητικότητα, το επίμονο «brain drain», οι πρόσθετες απώλειες από την COVID-19 και η εσωτερική οικονομική δυναμική της Ε.Ε., που οδηγεί στη μετακίνηση δυναμικών τμημάτων του πληθυσμού.

Αν δεν αναζητήσουμε μία ολοκληρωμένη πολιτική αντιμετώπισης του προβλήματος, μπορεί να βρεθούμε αντιμέτωποι με καταστάσεις σαν αυτές που παρατηρούνται στην Κροατία και στη Βουλγαρία.

Οι αριθμοί

Σύμφωνα με υπολογισμούς (Worldometer) που στηρίζονται στην επεξεργασία στοιχείων του ΟΗΕ, η Ελλάδα έχει 10.342.374 κατοίκους στις αρχές Φεβρουαρίου 2022.

Με βάση τον πληθυσμό είμαστε η 87η χώρα στον κόσμο και έχουμε το 0,13% του παγκόσμιου πληθυσμού. Η πυκνότητα των κατοίκων είναι 81 ανά τετραγωνικό χλμ.

Αν δούμε τα στοιχεία των τελευταίων ετών, παρατηρείται μία σταθερή μείωση του πληθυσμού, η οποία από το 2018 εμφανίζει μικρή αυξητική τάση. Μειωθήκαμε κατά 45.000 τον χρόνο το 2015, το 2016 και το 2017. Το 2018 η απόλυτη μείωση του πληθυσμού έφτασε τις 47.204. Το 2019 τις 48.791 και το 2020 ξεπέρασε το ψυχολογικό φράγμα των 50.000 με 50.401.

Τα στοιχεία του 2021 θα είναι χειρότερα, εφόσον αυτήν τη χρονιά η θνησιμότητα προσδιορίστηκε και από τις σημαντικές απώλειες λόγω COVID-19.

Οι γεννήσεις είναι, σε ετήσια βάση, 7,9 ανά χίλιους κατοίκους και οι θάνατοι 12,3 ανά χίλιους κατοίκους.

Η γονιμότητα των γυναικών είναι στο 1,36, κάτω από το επίπεδο της αναπλήρωσης των γυναικών.

Το προσδόκιμο ζωής είναι στα 82,2 χρόνια, με τους άνδρες στα 79,8 και τις γυναίκες στα 84,7. Τα στοιχεία θα επηρεαστούν αρνητικά από τις αυξήσεις των θανάτων λόγω COVID-19 το 2021 και στο ξεκίνημα του 2022.

Το 14,1% του πληθυσμού καταγράφεται στις ηλικίες 0-14 ετών, το 63,3% του πληθυσμού στις ηλικίες 15-64 και το 22,6% του πληθυσμού στις ηλικίες άνω των 65 ετών.

Με το πέρασμα του χρόνου ανεβαίνει η ηλικία πάνω από την οποία βρίσκεται το μισό του πληθυσμού και κάτω από την οποία το άλλο μισό. Το 2010 ήταν στα 43,4 χρόνια, ενώ το 2020 είχε ήδη ανέβει στα 45,6 χρόνια.

Προβάλλοντας τις τάσεις, το 2030 θα είμαστε στα 9,9 εκατ. κατοίκους και το 2050 γύρω στα 9 εκατ.

Το τικ-τακ του δημογραφικού ρολογιού έχει έναν απειλητικό τόνο για την πατρίδα μας. Κάθε μέρα έχουμε κατά μέσο όρο 201 γεννήσεις και 319 θανάτους. Επίσης, τα άτομα που φεύγουν οριστικά για το εξωτερικό ξεπερνούν τα άτομα που έρχονται μόνιμα στην Ελλάδα κατά 25 την ημέρα.

Αυτό σημαίνει ότι κάθε μέρα είμαστε 144 λιγότεροι και ότι από την 1η Ιανουαρίου έως τις 2 Φεβρουαρίου μειωθήκαμε κατά 4.752, μια μικρή πόλη.

Έχουμε έναν θάνατο κάθε πέντε λεπτά και μία αναχώρηση στο εξωτερικό κάθε 55 λεπτά. Αυτά δεν αναπληρώνονται από τις γεννήσεις, που είναι μία κάθε επτά λεπτά. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ένας λιγότερος κάθε 10 λεπτά.

Γήρανση και «brain drain»

Ο βασικός συνδυασμός που φέρνει τη συρρίκνωση του πληθυσμού είναι η δημογραφική γήρανση και το «brain drain».

Ένα σημαντικό μέρος των νέων δεν αντέχει την ανεργία των νέων, εφόσον η Ελλάδα έχει το ευρωπαϊκό ρεκόρ με 39%. Δεν αντέχουν επίσης τις θεσμικές και κοινωνικές δυσλειτουργίες, το στημένο παιχνίδι, τη διαφθορά, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και την έλλειψη προοπτικής.

Το «brain drain», η φυγή των καλύτερα εκπαιδευμένων και πιο δημιουργικών στο εξωτερικό, πήρε πρωτοφανείς διαστάσεις κατά τη διάρκεια της μνημονιακής περιόδου και δεν έχει αντιστραφεί, αντίθετα συνεχίζεται.

Οι νέοι που φεύγουν και εγκαθίστανται στο εξωτερικό δημιουργούν με το πέρασμα του χρόνου οικονομικές, κοινωνικές και επαγγελματικές υποχρεώσεις και είναι πολύ δύσκολο να επιστρέψουν μόνιμα στην Ελλάδα. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι οριστικά χαμένοι, γιατί οι περισσότεροι από αυτούς συνεχίζουν να φροντίζουν την οικογένεια που άφησαν πίσω τους και την πατρίδα τους.

Το μαζικό «brain drain», όμως, συμβάλλει στην όξυνση του δημογραφικού και στην αδυναμία αποτελεσματικής αντιμετώπισής του.

Όσοι παραμένουν στην Ελλάδα είναι ολοένα μεγαλύτερης ηλικίας και έχουν –αναπόφευκτα– μικρότερο δυναμισμό, ενώ οι νέοι υπο-εκπροσωπούνται στην επαγγελματική και την πολιτική ζωή, και αυτό αντανακλάται στις αποφάσεις και την κατεύθυνση της χώρας.

Οι δυνάμεις της αγοράς και η εξέλιξη της οικονομίας δεν μπορούν να δώσουν λύση στο άμεσο μέλλον. Χρειάζεται μία σοβαρή κρατική παρέμβαση με πολιτική βούληση και εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ, για να επιστρέψουν «εδώ και τώρα» δεκάδες χιλιάδες Ελλήνων του εξωτερικού που εργάζονται σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, ειδικούς οργανισμούς, Δημόσια Διοίκηση, κρατικών συμφερόντων εταιρείες και νοσοκομεία για να δημιουργήσουν μια νέα οικονομική και κοινωνική δυναμική που θα έχει και άμεσα θετικά δημογραφικά αποτελέσματα.

Η φυγή των μεταναστών

Η καθαρή μετανάστευση στην Ελλάδα είναι πλέον αρνητική, συμβάλλοντας έτσι στη δημογραφική κρίση.

Το 2011, ο πληθυσμός ήταν 10.815.000, με τις 911.000 να είναι ξένοι μετανάστες εγκατεστημένοι στη χώρα μας.

Από αυτούς αρκετοί έφυγαν, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους, κυρίως στην Αλβανία αλλά και στη Ρουμανία, οι οικονομίες των οποίων αναπτύσσονται ταχύτερα από την ελληνική.

Ταυτόχρονα, οι ροές προσφύγων και μεταναστών που παρατηρούνται δεν λύνουν το πρόβλημα. Οι περισσότεροι που εισέρχονται στη χώρα μας, κυρίως μέσω Τουρκίας, έχουν σαν βασικό στόχο να προωθηθούν στις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες της Ε.Ε. Αρκετοί από αυτούς έχουν συγγενείς σε αυτές, ενώ οι υπόλοιποι θέλουν να διεκδικήσουν ένα καλύτερο βιοτικό επίπεδο, το οποίο είναι εξαιρετικά δύσκολο να εξασφαλίσουν στην Ελλάδα.

Επομένως, η θεωρία σύμφωνα με την οποία μπορούμε να καλύψουμε μεγάλο μέρος των αναγκών μας σε εργατικό δυναμικό και να αντιμετωπίσουμε το δημογραφικό μας πρόβλημα μέσα από τις ροές προσφύγων και μεταναστών δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα.

Η πανδημία σαν καταλύτης

Το 2021 και στο ξεκίνημα του 2022, η πανδημία λειτουργεί σαν καταλύτης στην επιδείνωση του δημογραφικού μας προβλήματος.

Το 2020 χάσαμε 5.000 από την COVID-19 και στο τέλος της χρονιάς θεωρούσαμε ότι είχαμε αφήσει τα χειρότερα πίσω μας.

Το 2021 χάσαμε 16.000 από την COVID-19 και είναι πιθανόν το 2022 να χάσουμε περισσότερους. Οι θάνατοι τον Ιανουάριο του 2022 ξεπέρασαν τους 2.700, ενώ μπήκαμε στον Φεβρουάριο με τη γνωστή αφόρητη ρουτίνα των 100 θανάτων την ημέρα.

Κυβέρνηση και κάθε είδους αρμόδιοι εμφανίζονται αρκετά αισιόδοξοι ως προς την εξέλιξη της καμπύλης των θανάτων. Η αξιοπιστία τους, όμως, είναι αρκετά περιορισμένη, γιατί ήταν το ίδιο αισιόδοξοι το 2020 και το 2021.

Η Ελλάδα είχε ένα πολύ καλό ξεκίνημα στην αντιμετώπιση της COVID-19, με έμφαση στην προστασία της δημόσιας υγείας και τον σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή. Είμαστε καλοί στις ανατάσεις και τις εξάρσεις, κάτω του μετρίου όμως στη σταθερή προσπάθεια σε βάθος χρόνου. Αυτό φαίνεται από την εξέλιξη των θανάτων σε σχέση με τον πληθυσμό, σε όλη της διάρκεια της πανδημίας.

Από το ξέσπασμα της πανδημίας έχουμε στην Ελλάδα 2.283 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους (μέχρι τις 2 Φεβρουαρίου 2022). Είμαστε πλέον χειρότεροι από την Ισπανία με 2.054 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκους, τη Γαλλία με 2.005 και την Πορτογαλία με 1.967.

Με την αρνητική δυναμική που έχουμε, θα φτάσουμε σύντομα και την Ιταλία, η οποία προς το παρόν καταγράφει αναλογικά μεγαλύτερες απώλειες με 2.436 θανάτους από COVID-19, ανά εκατομμύριο κατοίκους, στο σύνολο της πανδημίας.

Η Ιταλία είχε χτυπηθεί ιδιαίτερα σκληρά στο ξεκίνημα της πανδημίας, με σκηνές Αποκάλυψης να παρατηρούνται σε περιοχές όπως το Μπέργκαμο.

Επομένως, η αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας είναι πλέον και δημογραφικά αναγκαία στη χώρα μας.

Ευρωπαϊκή ανισότητα

Το δημογραφικό χειροτερεύει και εξαιτίας των διαρθρωτικών προβλημάτων της Ε.Ε., τα οποία καταλήγουν στη διεύρυνση των ανισοτήτων.

Οι εργαζόμενοι, ιδιαίτερα οι νέοι, κατευθύνονται από τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες και περιοχές της Ε.Ε. στις περισσότερο αναπτυγμένες, σε αναζήτηση καλύτερου βιοτικού επιπέδου και προοπτικής.

Η δημοσίευση των στοιχείων της απογραφής που γίνεται κάθε δέκα χρόνια στην Κροατία και στη Βουλγαρία προκάλεσε πραγματικό σοκ.

Στην Κροατία, ο πληθυσμός έπεσε κάτω από τα 4 εκατ., περιορίστηκε στα 3,9 εκατ. ύστερα από μία μείωση 400.000 στη διάρκεια της δεκαετίας. Πρόκειται για μείωση 9% στη διάρκεια δέκα ετών και επιστροφή του πληθυσμού στα επίπεδα του 1948.

Ακόμη χειρότερη είναι η κατάσταση στη Βουλγαρία, όπου η κυβέρνηση εκτιμούσε πως ο πληθυσμός είχε υποχωρήσει στα 7 εκατ. ευρώ. Σύμφωνα με την απογραφή, έπεσε στα 6,5 εκατ., μειώθηκε κατά 855.000 στη διάρκεια της δεκαετίας. Στις 295 από τις 556 κοινότητες της χώρας, η πτώση του πληθυσμού ξεπερνά το 12%.

Υπάρχουν περιοχές και πόλεις στην Κροατία και στη Βουλγαρία όπου η μείωση του πληθυσμού ήταν 20%-25% στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας.

Ο κεντροδεξιός πρωθυπουργός της Κροατίας, Πλένκοβιτς, χαρακτήρισε την πτώση του πληθυσμού στη χώρα του ως τη μεγαλύτερη πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπίσουν η κυβέρνηση και ο λαός.

Η κυβέρνηση της Κροατίας παρουσίασε στα τέλη Δεκεμβρίου 2021 ένα πρόγραμμα σύμφωνα με το οποίο οι επαναπατρισθέντες θα επιδοτούνται με ποσά που μπορεί να φτάσουν και τις 26.500 ευρώ. Οι ειδικοί πάντως θεωρούν ότι το φιλόδοξο και δαπανηρό πρόγραμμα δεν θα λύσει το πρόβλημα, εφόσον οι νέοι μεταναστεύουν για να ξεφύγουν από ένα σύστημα που χαρακτηρίζεται διαχρονικά από το στημένο παιχνίδι, τις περιορισμένες ευκαιρίες και τη διαφθορά.

Ο ρυθμός μείωσης του πληθυσμού της Ελλάδας είναι προς το παρόν γύρω στο 4% τη δεκαετία, κατά συνέπεια η σύγκριση είναι ευνοϊκή με την Κροατία που είναι στο 9% και τη Βουλγαρία που είναι στο 12%.

Δεν αποκλείεται, όμως, να είμαστε κοντά σε βαλκανικές επιδόσεις σε ό,τι αφορά τη συρρίκνωση του πληθυσμού. Τα παλιά προβλήματα που δημιουργούν μία αρνητική δημογραφική δυναμική παραμένουν, ενώ προστίθενται και νέα.

Επιπλέον, παρά τις συνεχείς αναφορές κυβερνητικών στελεχών και εκπροσώπων της αντιπολίτευσης στην αναγκαιότητα αντιμετώπισης του δημογραφικού σε όλες του τις διαστάσεις, δεν έχει γίνει τίποτα ουσιαστικό. Λείπει πάντα μια ολοκληρωμένη στρατηγική αντιμετώπισης του δημογραφικού, ενώ κινδυνεύουμε να περάσουμε από τη δημογραφική κρίση σε μια βαλκανικού τύπου δημογραφική κατάρρευση.