Η κοινωνία μετά την πανδημία

Η πανδημία αντιμετωπίζεται από τους περισσότερους αναλυτές σαν ένα ιστορικό γεγονός το οποίο θα συνεχίσει να δημιουργεί εξελίξεις και να παράγει αποτελέσματα ακόμη και μετά το τέλος της απειλής του κορονοϊού.

Όλοι οι διεθνείς οργανισμοί επισημαίνουν ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη μεγαλύτερη μεταπολεμική κρίση και οι συγκρίσεις γίνονται συνήθως με το «κραχ» του 1929, τις συνέπειές του και την οικονομική, πολιτική αντίδραση με το New Deal του Ρούζβελτ.

Ο κορονοϊός, λοιπόν, θα είναι μαζί μας, σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση της κοινωνικής δυναμικής, τις επόμενες δεκαετίες.

Η χαμένη γενιά

Οι νέοι έχασαν πολλά εξαιτίας της κρίσης που ξέσπασε το 2008-2009 και των μέτρων αναγκαστικής προσαρμογής. Η Ελλάδα είναι ένα ακραίο παράδειγμα που συνοψίζει τις απώλειες της νέας γενιάς.

Στην περίοδο της δυναμικής ανάπτυξης –έστω με δανεικά– είχαμε προετοιμάσει τους νέους για ένα εύκολο μέλλον. Η μικρή οικογενειακή επιχείρηση, το πανεπιστημιακό δίπλωμα που οδηγούσε στον διορισμό στο Δημόσιο, η εξάρτηση από το άνετο χαρτζιλίκι της διευρυμένης οικογένειας. Όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας είχαμε στην Ελλάδα ρεκόρ ανεργίας των νέων παρά το brain drain και ρεκόρ επιδείνωσης της οικονομικής και επαγγελματικής προοπτικής τους.

Πρόκειται για διεθνές φαινόμενο, με την πατρίδα μας να επιδίδεται σε έναν αρνητικό πρωταθλητισμό. Ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας (ILO) προειδοποιεί με έκθεσή του ότι εξαιτίας της κρίσης του κορονοϊού περνάμε σταδιακά από τη χαμένη δεκαετία για τους νέους στη χαμένη γενιά. Ανάλογες εκτιμήσεις κάνουν ο ΟΟΣΑ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το ΔΝΤ και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ).

Στατιστικά η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο πρόβλημα, αλλά η ποιοτική διάσταση μοιάζει χειρότερη σε αναπτυγμένες χώρες, όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο. Εκεί δεν ισχύει ο θεσμός της διευρυμένης οικογένειας και οι περισσότεροι νέοι αυτονομούνται από τα 18 τους. Στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν μπει σε μια διαδικασία μαζικής υπερχρέωσης για να χρηματοδοτήσουν τις σπουδές τους, ενώ η ένταξή τους στην αγορά εργασίας γίνεται εξαιρετικά δύσκολη, αλλά και όταν επιτυγχάνεται πραγματοποιείται με δυσμενείς όρους. Τα «κόκκινα» φοιτητικά δάνεια έχουν μετατραπεί σε παράγοντα οικονομικής και κοινωνικής αποσταθεροποίησης και συμβολίζουν την ολοένα πιο δύσκολη προοπτική για τη νέα γενιά.

Το ζήτημα έχει διάφορες προεκτάσεις. Ενισχύεται η αποστροφή των νέων προς την πολιτική, εφόσον διαπιστώνουν ότι τα κόμματα εξουσίας δεν μπορούν να τους λύσουν το πρόβλημα. Μεγαλώνει το χάσμα των γενεών, με τους νέους να πληρώνουν ακριβότερα την κρίση σε σχέση με ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, που έχουν «ώριμα» δικαιώματα, και τους συνταξιούχους, οι οποίοι, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα, διεκδικούν ολοένα μεγαλύτερο μέρος μιας ολοένα μικρότερης εισοδηματικής πίτας.

Τα μεγάλα θύματα

Εξαιτίας του κορονοϊού έχουμε μπροστά μας ένα πολύ δύσκολο, από οικονομική άποψη, 2020 και πιθανότατα ένα εξίσου δύσκολο πρώτο εξάμηνο του 2021. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει μια πολυετής διαδικασία προσαρμογής με στόχο την ανάκαμψη και την ανάπτυξη σε νέες συνθήκες.

Οι ειδικοί των διεθνών οργανισμών έχουν ήδη αναγνωρίσει τα μεγάλα θύματα της νέας κρίσης. Οι άνεργοι θα δεχτούν μεγάλη πίεση, γιατί θα γίνει ακόμη πιο δύσκολη η επιστροφή τους στην αγορά εργασίας. Αυτοί που έχουν βρεθεί εξαιτίας της προηγούμενης κρίσης στο περιθώριο –για παράδειγμα, οι υπερχρεωμένοι πρώην επιχειρηματίες και τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά στην Ελλάδα– βλέπουν τις πιθανότητες να επιστρέψουν σε κάποιου είδους κανονικότητα να περιορίζονται κι άλλο. Η αναδιάταξη των παραγωγικών δυνάμεων θα γίνει, σύμφωνα με συγκλίνουσες εκτιμήσεις, σε βάρος των πολύ μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων και των οριακών μικρών επιχειρήσεων και των επαγγελματιών που δεν πληρούν τα τραπεζικά κριτήρια για τη δανειοδότηση και την οικονομική επιβίωσή τους.

Τέλος, οι διεθνείς οργανισμοί υπογραμμίζουν ότι θα πληγούν ιδιαίτερα αυτοί που κινούνται στον χώρο της παράλληλης ή μαύρης οικονομίας.

Ένας από τους λόγους για τους οποίους παρεμβαίνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπέρ της χρηματοδότησης της ελληνικής οικονομίας είναι η διαπίστωση ότι στην περίπτωση της Ελλάδας τα μεγάλα θύματα της νέας κρίσης αποτελούν σημαντική κοινωνική μειοψηφία που τείνει να μετατραπεί σε πλειοψηφία.

Μερική απασχόληση

Η κρίση του κορονοϊού αναμένεται να δώσει νέα ώθηση στην ανάπτυξη της μερικής απασχόλησης, καθώς πολλές επιχειρήσεις δίνουν μάχη οικονομικής επιβίωσης και προσπαθούν να μειώσουν κι άλλο το μισθολογικό κόστος. Οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν με ειδικά προγράμματα για να διευκολύνουν τη μερική απασχόληση με στόχο να συμβάλουν στην επιβίωση των επιχειρήσεων και να μοιράσουν τις περιορισμένες ευκαιρίες απασχόλησης.

Οι όροι «kurzarbeit» (βραχεία εργασία) και «mini jobs» έχουν μπει για τα καλά στο οικονομικό λεξιλόγιο.

Οι αρνητικές αυτές τάσεις είχαν ωριμάσει στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της προηγούμενης τετραετίας, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η λεγόμενη γενιά των 360 ευρώ και οι περισσότερες νέες θέσεις εργασίας να είναι θέσεις μερικής απασχόλησης. Με τον κορονοϊό τα πράγματα ξέφυγαν εντελώς. Οι ποιοτικές νέες θέσεις εργασίας μοιάζουν πλέον με όραμα, ενώ γίνεται από τις επιχειρήσεις, το Δημόσιο και την Ε.Ε. μια διαχείριση των θέσεων μερικής απασχόλησης η οποία έχει προφανείς κοινωνικές συνέπειες.

Πέφτει το εισόδημα και η επαγγελματική προοπτική των εργαζομένων. Επηρεάζεται δυσμενώς ο οικογενειακός προγραμματισμός, μαζί φυσικά με τον οικογενειακό προϋπολογισμό. Υποσκάπτονται τα θεμέλια του συνταξιοδοτικού συστήματος, εφόσον περιορίζονται συνεχώς οι ασφαλιστικές εισφορές εργαζομένων και επιχειρήσεων.

Αλλαγές στον διεθνή καταμερισμό

Κοινωνικές ανατροπές θα προκύψουν και από τις αλλαγές στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας.

Εκτιμάται ότι χώρες των οποίων η οικονομία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό και τις υπηρεσίες θα πληγούν ιδιαίτερα σκληρά εξαιτίας της πανδημίας.

Οι ειδικοί του τουριστικού τομέα θεωρούν ότι ο ελληνικός τουρισμός χρειάζεται τουλάχιστον δύο χρόνια για να επιστρέψει στα επίπεδα του 2019. Αυτό είναι το καλύτερο σενάριο, ενώ το βασικό και το δυσμενέστερο σενάριο στηρίζονται σε εκτιμήσεις για ανάκαμψη που μπορεί να πάρει από τρία έως έξι χρόνια.

Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι πόσο χρόνο θα πάρει η επιστροφή των τουριστικών επιδόσεων σε επίπεδα ρεκόρ, αλλά ποια θα είναι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του διεθνούς τουρισμού στη μετά την πανδημία περίοδο.

Οι εκτιμήσεις των ειδικών συγκλίνουν στο ότι θα υπάρξει μεγάλη συμπίεση στα περιθώρια κέρδους των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων, σε όφελος των tour operators που κυριαρχούν διεθνώς, και πως ο μαζικός τουρισμός έχει εξαντλήσει τη χρησιμότητά του.

Είναι γνωστό ότι μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες που δεν έχουν ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά ρίχνουν εντυπωσιακά τις τιμές τους στη διάρκεια της τουριστικής περιόδου για να εξασφαλίσουν υψηλά ποσοστά πληρότητας και να μην αντιμετωπίσουν πρόβλημα ρευστότητας.

Αυτή η μέθοδος, που εφαρμόζεται σε μεγάλο βαθμό στην Ελλάδα, δεν οδηγεί πλέον πουθενά. Εξαιτίας του κορονοϊού επιβάλλονται νέοι κανόνες και περιορισμοί που ανεβάζουν διεθνώς το κόστος του τουριστικού προϊόντος, ενώ η μεγάλη ανάγκη περιορίζει τα περιθώρια των ποιοτικών ξενοδοχειακών μονάδων σε όφελος των tour operators.

Ο τουρισμός… της αγέλης έφτασε στο τέλος του εξαιτίας του κορονοϊού. Υπάρχει μια διεθνής τάση υποβάθμισης του τουρισμού και των σχετικών υπηρεσιών στον υπό διαμόρφωση νέο διεθνή καταμερισμό της εργασίας.

Η κρίση στον διεθνή τουρισμό αποκτά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα οι χαμηλού επιπέδου υπηρεσίες και το εύκολο και αφορολόγητο χρήμα που χαρακτηρίζουν σε πολλές περιπτώσεις τον ελληνικό τουρισμό να μην αποτελούν πλέον βιώσιμες επιλογές.

Οι κοινωνικές συνέπειες από την κρίση του διεθνούς τουρισμού προβλέπονται εξαιρετικά σημαντικές, ιδιαίτερα σε χώρες με τα χαρακτηριστικά της Ελλάδας. Γι’ αυτό πρέπει να οργανώσουμε καλά και να επιταχύνουμε την αναδιάρθρωση της ελληνικής οικονομίας με τη βοήθεια των ευρωπαϊκών κονδυλίων που φαίνεται να έχουμε εξασφαλίσει.

Συμπίεση μεσαίας τάξης

Ο κορονοϊός θα συμβάλει κι αυτός στη συμπίεση της μεσαίας τάξης, μια διαδικασία που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη από την κρίση του 2008-2009.

Η μεσαία τάξη θεωρείται στρατηγικής σημασίας για την εκτόνωση των κοινωνικών αντιθέσεων και την αποτελεσματική λειτουργία της δημοκρατίας. Όσο μικραίνει η μεσαία τάξη, τόσο μεγαλώνουν οι λαϊκές αντιδράσεις στην πολιτική που εφαρμόζεται και τόσο ενισχύεται ο δεξιόστροφος και ο αριστερόστροφος λαϊκισμός.

Οι περισσότερες αναλύσεις των ειδικών των διεθνών οργανισμών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι έχουμε μπροστά μας μια νέα περίοδο μεγάλων δυσκολιών για τη μεσαία τάξη.

Η κρίση του κορονοϊού στερεί οικονομικές και επαγγελματικές ευκαιρίες που είναι αναγκαίες για τη διατήρηση μια εύρωστης μεσαίας τάξης. Εκδηλώνεται επίσης μια τάση υπερσυγκέντρωσης υπέρ μεγάλων συμφερόντων σε διάφορους κλάδους της διεθνούς οικονομίας που εξασθενίζει τη διαπραγματευτική θέση εκπροσώπων της μεσαίας τάξης, είτε αυτοί είναι ιδιοκτήτες μικρομεσαίων επιχειρήσεων είτε ελεύθεροι επαγγελματίες.

Οι κυβερνήσεις επιδίδονται σε μεγάλη αύξηση των δημοσίων δαπανών, σε μια προσπάθεια να συγκρατήσουν την πτώση της οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι χώρες όπως η Γαλλία, με μεγάλο Δημόσιο, πραγματοποιούν νέο ρεκόρ στις δημόσιες δαπάνες ως ποσοστό επί του ΑΕΠ. Οι δημοσιονομικοί κανόνες έχουν χαλαρώσει, σε επίπεδο Ευρωζώνης και γενικότερα, για να υποστηριχθεί η οικονομία. Το δημόσιο χρέος εκτινάσσεται σε νέα ύψη, με ολοένα περισσότερες χώρες να αποκτούν τριψήφιο χρέος ως ποσοστό επί του ΑΕΠ. Είναι βέβαιο ότι προς τα τέλη του 2021 θα ληφθούν μέτρα για τον περιορισμό του δημοσιονομικού ελλείμματος και την εξασφάλιση της βιωσιμότητας του χρέους διαφόρων κρατών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βασικός φορολογικός στόχος των κυβερνήσεων θα είναι κι αυτή τη φορά η μεσαία τάξη.

Η μεσαία τάξη θα δεχτεί ισχυρό πλήγμα και από την επιδείνωση της κατάστασης και της προοπτικής σε χώρες που αναπτύσσονταν δυναμικά και υιοθετούσαν με το πέρασμα του χρόνου δυτικά καταναλωτικά πρότυπα. Η δημιουργία μιας νέας μεσαίας τάξης σε παγκόσμιο επίπεδο από χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία θα περιοριστεί προσωρινά εξαιτίας των συνεπειών της πανδημίας.

Η νέα φτώχεια

Οι συνέπειες του κορονοϊού αναμένεται να δημιουργήσουν μια νέα φτώχεια σε παγκόσμιο επίπεδο. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι θα παγιδευτούν για ένα απροσδιόριστο διάστημα σε συνθήκες νέας φτώχειας.

Είναι φανερό ότι οι περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και ορισμένες ασιατικές χώρες με σοβαρά αναπτυξιακά προβλήματα αδυνατούν να αντιμετωπίσουν οργανωμένα τους κινδύνους για τη δημόσια υγεία που συνδέονται με τον κορονοϊό. Επικρατεί μεγάλη αναστάτωση, που συμβάλλει στις δυσλειτουργίες της οικονομίας και σε μεγαλύτερες κοινωνικές ανισότητες.

Η επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης λόγω των συνεπειών της πανδημίας σε δυναμικές από οικονομική άποψη χώρες –όπως είναι η Κίνα και η Ινδία– θα βάλει προσωρινό τουλάχιστον τέλος στον δραστικό περιορισμό της φτώχειας. Στην Κίνα η αντιμετώπιση της πανδημίας είναι πολύ καλά οργανωμένη και γι’ αυτό είναι πολύ πιθανό η οικονομία να ξαναβρεί την αναπτυξιακή δυναμική της σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Αυτό όμως δεν ισχύει για την Ινδία, που αντιμετώπιζε μεγάλη οικονομική επιβράδυνση πριν από την εμφάνιση του κορονοϊού και τώρα εμφανίζεται κοινωνικά αποσταθεροποιημένη, ενώ μεγαλώνουν οι αντιθέσεις μεταξύ ινδουιστών και μουσουλμάνων.

Η νέα φτώχεια θα πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις και εξαιτίας των περιορισμών που επιβάλλει η αντιμετώπιση της πανδημίας στη μαζική μετανάστευση. Δεκάδες εκατομμύρια μετανάστες βρίσκονται σε εξαιρετικά δύσκολη θέση στις χώρες υποδοχής, ενώ οικονομίες που στηρίζονται σε εμβάσματα μεταναστών –χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Πακιστάν και των Φιλιππίνων– βλέπουν την εισροή συναλλάγματος να περιορίζεται δραστικά και τη φτώχεια να εξαπλώνεται.

Ψηφιακό άλμα

Μία από τις συνέπειες της κρίσης του κορονοϊού είναι η επιτάχυνση της μετάβασης στην ψηφιακή εποχή. Πρόκειται για μία καταρχήν θετική εξέλιξη, η οποία όμως μπορεί να έχει σοβαρές παρενέργειες αν δεν υπάρξουν οι κατάλληλες παρεμβάσεις.

Χαρακτηριστικά δείγματα της νέας εποχής είναι η απόφαση του φημισμένου Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και άλλων εξαιρετικών πανεπιστημίων του εξωτερικού να λειτουργήσουν τη νέα ακαδημαϊκή χρονιά στη βάση της τηλεκπαίδευσης και της ψηφιακής οικονομίας. Οι αποφάσεις κορυφαίων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων αποτελούν και την καλύτερη απάντηση σε όσους θεωρούν ότι η ψηφιακή μετάβαση στην εκπαίδευση είναι ένα είδος Big Brother. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για αναπόφευκτη εξέλιξη, στην οποία πρέπει να προσαρμοστούμε με δημιουργικό τρόπο.

Η εργασία από το σπίτι κερδίζει συνεχώς έδαφος εξαιτίας του κορονοϊού και επιταχύνει κι αυτή το πέρασμα στην ψηφιακή εποχή. Ένας από τους λόγους που η Ε.Ε. προχωρά στη μεγάλη αύξηση των χρηματοδοτήσεων για το 2021 και τα επόμενα χρόνια είναι η επιδίωξη του ψηφιακού μετασχηματισμού.

Η ψηφιακή εποχή συνεπάγεται και τον θρίαμβο των πολυεθνικών της ψηφιακής οικονομίας, με τις αμερικανικές πολυεθνικές να κυριαρχούν στην ευρωπαϊκή αγορά και να αμφισβητούνται, σε παγκόσμιο επίπεδο, μόνο από τις κινεζικές. Το ρεκόρ κύκλου εργασιών και προσλήψεων που πραγματοποιεί η Amazon του Μπέζος σε μια περίοδο που κλείνουν πολυκαταστήματα με ιστορία πολλών δεκαετιών και η σκληρή σύγκρουση Ουάσινγκτον-Πεκίνου γύρω από τις δραστηριότητες της κινεζικής Huawei είναι δείγματα της νέας εποχής.

Η ψηφιακή οικονομία δημιουργεί νέες δυνατότητες, ταυτόχρονα όμως λειτουργεί σε παγκόσμιο επίπεδο σε βάρος των δικαιωμάτων των εργαζομένων, τους οποίους στις περισσότερες περιπτώσεις δεν αντιμετωπίζει ως μισθωτούς αλλά ως συνεργάτες, ελεύθερους επαγγελματίες. Οι ψηφιακοί κολοσσοί συμβάλλουν με τον τρόπο λειτουργίας τους στην οικονομική ασφυξία των ασφαλιστικών ταμείων και στη μαζική –κατά κανόνα νόμιμη– φοροαποφυγή. Οι εταιρείες με τη μεγαλύτερη κεφαλαιοποίηση και κερδοφορία στον κόσμο φοροαποφεύγουν συστηματικά, ρίχνοντας τα βάρη της φορολογικής προσαρμογής σε παραδοσιακούς κλάδους της οικονομίας, στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και στους φορολογούμενους πολίτες.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θέλει να προωθήσει σε ευρωπαϊκό επίπεδο και αν είναι δυνατόν στο πλαίσιο του ΟΟΣΑ τη δίκαιη φορολογία των ψηφιακών κολοσσών, για να αυξήσει στο μέλλον τους ιδίους πόρους της Ε.Ε. και να διευκολυνθεί στη διαχείριση των δανείων που θα συνάψει στις διεθνείς αγορές για το «πακέτο» των 750 δισ.

Οι μέχρι τώρα προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση έχουν προσκρούσει στις διαφορές μεταξύ των εταίρων –για παράδειγμα, η Ιρλανδία είναι ευρωπαϊκή έδρα και φορολογικός παράδεισος των αμερικανικών ψηφιακών κολοσσών– και κυρίως στην αντίδραση της Ουάσινγκτον, η οποία απειλεί με εμπορικό πόλεμο σε περίπτωση που φορολογηθούν εταιρείες σαν την Apple και την Google.

Η επιτάχυνση του περάσματος στην ψηφιακή εποχή δημιουργεί μεγάλες κοινωνικές εντάσεις και αναδεικνύει την ψηφιακή υστέρηση της Ε.Ε. Δεν υπάρχουν ούτε προβλέπεται να δημιουργηθούν ευρωπαϊκοί ψηφιακοί κολοσσοί ικανοί να αμφισβητήσουν την παγκόσμια κυριαρχία των αμερικανικών και κινεζικών πολυεθνικών του κλάδου.

Λιγότερη κατανάλωση

Οι περισσότεροι ειδικοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η πανδημία αλλάζει την καταναλωτική συμπεριφορά, με αποτέλεσμα να ενισχύεται το σενάριο μιας βραδείας οικονομικής ανάκαμψης.

Παρά τη μείωση του εισοδήματος των νοικοκυριών λόγω της πανδημίας, παρατηρείται, στις περισσότερες χώρες, σημαντική αύξηση της αποταμίευσης. Αυτό αποδίδεται στη μεγάλη ανησυχία μπροστά σε ένα αβέβαιο οικονομικό μέλλον.

Τα καταναλωτικά πρότυπα είχαν αρχίσει να αμφισβητούνται έντονα και πριν από την εμφάνιση του κορονοϊού, στο πλαίσιο της αποτροπής της κλιματικής αλλαγής. Η ξέφρενη κατανάλωση των περασμένων δεκαετιών συντηρούσε την οικονομική ανάπτυξη που στηριζόταν ολοένα και περισσότερο στις καταναλωτικές και όχι στις επενδυτικές δαπάνες, οδηγούσε όμως σε περιβαλλοντικό αδιέξοδο.

Ο σχετικός προβληματισμός σπάνια επηρέαζε την καταναλωτική συμπεριφορά. Η πανδημία, όμως, έφερε τη δραστική αλλαγή της νοοτροπίας των καταναλωτών, οι οποίοι πλέον δίνουν έμφαση στην αποταμίευση και σε ένα πιο κλειστό, μετρημένο και προστατευμένο τρόπο ζωής.

Η πανδημία αναμένεται να διαμορφώσει καταναλωτικές και γενικότερα οικονομικές συμπεριφορές σε βάθος χρόνου.

Παράδοση και ποιότητα

Η πανδημία βάζει φραγμούς σε μια επιθετική παγκοσμιοποίηση που είχε ως βασικό κριτήριο το οικονομικό κέρδος και τα οφέλη. Σε διάστημα λίγων εβδομάδων περιορίστηκε δραστικά η διεθνοποίηση της οικονομικής και της επαγγελματικής δραστηριότητας σε επίπεδο εργαζομένων και στελεχών. Αυτοί που θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολίτες του κόσμου διαπίστωσαν ότι η πατρίδα διατηρεί τη σημασία της, η οποία μάλιστα ενισχύεται εξαιτίας των περιορισμών που επιβάλλει η αντιμετώπιση του κορονοϊού.

Η αξιολόγηση του βιοτικού επιπέδου δεν προσδιορίζεται πλέον τόσο από τις αποδοχές που μπορούν να έχουν εργαζόμενοι από την Ελλάδα και άλλες χώρες στις μεγαλουπόλεις του εξωτερικού, αλλά επικρατούν ευρύτερα κριτήρια. Η ποιότητα της στέγασης και της διατροφής, η ύπαρξη ή μη διευρυμένης οικογένειας, η οικογενειακή υποδομή σε ό,τι αφορά την εξοχική κατοικία, οι συνθήκες υγειονομικής ασφάλειας και ισότιμης πρόσβασης στο σύστημα υγείας και η ποιότητα του περιβάλλοντος αποκτούν πλέον ξεχωριστή σημασία.

Εκδηλώνεται έτσι μια τάση επιστροφής στην καλώς εννοούμενη παράδοση και στην ποιότητα ζωής, η οποία επηρεάζει την κοινωνική δυναμική.

Έμφαση στην υγεία

Η κρίση του κορονοϊού έφερε στην επιφάνεια σοβαρά προβλήματα στα συστήματα υγείας. Χώρες που δεν πήραν έγκαιρα μέτρα για τον έλεγχο της πανδημίας προκάλεσαν φοβερές πιέσεις σε βάρος των συστημάτων υγείας.

Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου, όπου το πολυδιαφημισμένο εθνικό σύστημα υγείας δεν μπόρεσε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ο επιθετικός λαϊκισμός των υποστηρικτών του Brexit πρόβαλλε το επιχείρημα ότι με την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε. θα εξασφαλιστούν τεράστια ποσά που θα πάνε για την ενίσχυση του ΕΣΥ και πως θα μπει ένα τέλος στη μαζική μετανάστευση.

Η πανδημία έφερε στην επιφάνεια τις αντιφάσεις του βρετανικού λαϊκισμού. Το σύστημα υγείας δεν λειτούργησε αποτελεσματικά, ούτε η κυβέρνηση Τζόνσον εφάρμοσε πολιτική ικανή να προστατεύσει τη δημόσια υγεία. Οι ξένοι εργαζόμενοι αποδείχθηκαν στυλοβάτες του συστήματος και ο Μπόρις Τζόνσον ευχαρίστησε τις νοσηλεύτριες που συνέβαλαν στην αντιμετώπιση της περιπέτειας της υγείας του, όλες τους από άλλες χώρες.

Στη Βόρεια Ιταλία το σύστημα υγείας, αν και εξαιρετικά αναπτυγμένο, λύγισε εξαιτίας του υψηλού αριθμού κρουσμάτων, εισαγωγών στις ΜΕΘ και στη συνέχεια θανάτων. Στην Ιταλία το σύστημα υγείας είναι αποκεντρωμένο σε επίπεδο περιφερειών. Η μεγάλη αποτυχία στη Λομβαρδία, όπου καταγράφηκαν περίπου οι μισοί θάνατοι, χρεώθηκε στην περιφερειακή διοίκηση, η οποία ελέγχεται από τη Λέγκα του Σαλβίνι.

Ακόμα χειρότερη είναι η κατάσταση στις ΗΠΑ, όπου οι δαπάνες για την υγεία είναι οι υψηλότερες στον κόσμο ως ποσοστό επί του ΑΕΠ, χωρίς όμως να υπάρχει εθνικό σύστημα υγείας. Αντίθετα, ο Τραμπ αμφισβήτησε την πρωτοβουλία Ομπάμα να εξασφαλίσει κάποιου είδους περίθαλψη σε δεκάδες εκατομμύρια ανασφάλιστους φτωχούς Αμερικανούς.

Στην Ελλάδα τα κυβερνητικά μέτρα περιόρισαν την πίεση που δέχτηκε το ΕΣΥ και η κυβέρνηση κατάφερε σε χρόνο ρεκόρ να το ενισχύσει με διάφορους τρόπους, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις ΜΕΘ.

Η στροφή υπέρ της δημόσιας υγείας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής. Η Ε.Ε. κάνει τα πρώτα βήματα στην κατεύθυνση της ευρωπαϊκής συνεργασίας σε θέματα υγείας και της χρηματοδότησης, μέσω του «πακέτου» των 750 δισ., σχετικών πρωτοβουλιών. Δίνει επίσης τη δυνατότητα στα κράτη-μέλη να δανειστούν με προνομιακούς όρους από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (ESM) ποσά μέχρι 2% του ΑΕΠ για την αντιμετώπιση των άμεσων και έμμεσων συνεπειών του κορονοϊού. Θεωρώ ότι και η Ελλάδα πρέπει να προσφύγει στον ESM για να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη του συστήματος υγείας.

Το μέλλον των συντάξεων

Δεν είναι δύσκολο να προβλέψουμε ότι οι συντάξεις θα δεχτούν μεγάλη πίεση εξαιτίας των συνεπειών του κορονοϊού. Αυτή η πίεση θα ενισχυθεί προς τα τέλη του 2021, όταν θα αρχίσουν οι αναπόφευκτοι υπολογισμοί για την εξέλιξη των δημοσιονομικών μεγεθών και τη βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους.

Οι συντάξεις δέχονται διπλό χτύπημα από τον κορονοϊό. Η μεγάλη πτώση της οικονομικής δραστηριότητας περιορίζει τα έσοδα των ασφαλιστικών ταμείων και η πτώση των φορολογικών εσόδων περιορίζει τη δυνατότητα των κυβερνήσεων να χρηματοδοτούν το ασφαλιστικό έλλειμμα.

Επιπλέον, η επικράτηση νέων μορφών εργασίας, με έμφαση στη μερική απασχόληση και στο πέρασμα στην ψηφιακή οικονομία, μειώνει δραστικά τα έσοδα του ασφαλιστικού-συνταξιοδοτικού συστήματος και προετοιμάζει τη μείωση των συντάξεων.

Το ζήτημα είναι εκρηκτικό από πολιτική και κοινωνική άποψη. Η Γαλλία πέρασε μια περίοδο μεγάλης αναταραχής εξαιτίας της προσπάθειας του Προέδρου Μακρόν να προωθήσει την ασφαλιστική μεταρρύθμιση που είχε παρουσιάσει πριν από τις προεδρικές εκλογές. Τελικά ο Μακρόν και ο πρωθυπουργός Φιλίπ υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη μεταρρύθμιση υπό την πίεση της λαϊκής διαμαρτυρίας. Με τον κορονοϊό, το ασφαλιστικό-συνταξιοδοτικό πρόβλημα της Γαλλίας, όπως και άλλων χωρών, θα πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις. Το ζήτημα της αυστηροποίησης του συνταξιοδοτικού συστήματος θα έρθει, αναπόφευκτα, ξανά στην επικαιρότητα.

Στην Ελλάδα έχουμε περάσει τη φάση αναγκαστικής ασφαλιστικής μεταρρύθμισης, αλλά η συνταξιοδοτική δαπάνη, ως ποσοστό επί του ΑΕΠ, εξακολουθεί να είναι η υψηλότερη στην Ευρωζώνη. Αυτό σημαίνει ότι οι συντάξεις θα δεχτούν κάποια πίεση όταν περάσουμε στη φάση της επιστροφής στην αυστηρή δημοσιονομική διαχείριση και των εκτιμήσεων για τη βιωσιμότητα του χρέους.