Από τον λοιμό των Αθηνών το 430 π.Χ. στον κορονοϊό της Ελλάδας το 2020

Δεν είναι λίγοι οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι που τις τελευταίες εβδομάδες ανέδειξαν τις ομοιότητες μιας τραγικής περιόδου της Ιστορίας μας με την πανδημία του κορονοϊού. Ο λόγος για τα παράξενα κοινά σημεία που φαίνεται πως έχει ο λοιμός που χτύπησε αλύπητα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου την πόλη-κράτος της Αθήνας με τον κορονοϊό που έχει επιφέρει τεράστιο πλήγμα στη σημερινή Ελλάδα και τον κόσμο. Οι συνέπειες του λοιμού των Αθηνών ήταν μοιραίες για τη λειτουργία της πόλης, τα ήθη και τα έθιμα, τον πολιτισμό και εν γένει για τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή, κατά τον οποίο θεμελιώθηκαν και οι βασικές αρχές της δημοκρατίας.

«Εισαγόμενη» νόσος

Όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, ο λοιμός των Αθηνών εκδηλώθηκε το 430 π.Χ., κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η επιδημία ξεκίνησε από το κύριο λιμάνι της Αθήνας, τον Πειραιά, και τα κρούσματα ήταν «εισαγόμενα», καθώς η ασθένεια προερχόταν από την Αιθιοπία και πέρασε μέσω Αιγύπτου στην Αθήνα, η οποία ήταν το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της Μεσογείου κατά την αρχαιότητα. Ο λοιμός επέστρεψε δύο φορές στην Αθήνα και καθόρισε τόσο την έκβαση του πολέμου όσο και την εξέλιξη της πιο «φωτεινής» πόλης της αρχαιότητας, με τον θάνατο, το 429 π.Χ., του Περικλή, ο οποίος προσβλήθηκε από τη νόσο.

Σύμφωνα με τις πολύτιμες περιγραφές του Θουκυδίδη, η νόσος ήταν τρομακτική. Κανένας από τους γιατρούς της εποχής δεν γνώριζε πώς να ανακόψει τη θανατηφόρα πορεία της, ενώ οι ίδιοι πέθαιναν πρώτοι λόγω της στενής και συνεχούς επαφής τους με ασθενείς. Τουλάχιστον 300 ιππείς και 1.400 οπλίτες πέθαναν από τη νόσο σε μια περίοδο που η συνεισφορά τους ήταν απαραίτητη λόγω του πολέμου με τη Σπάρτη.

Κατά τον αρχαίο Έλληνα ιστορικό, ο οποίος επίσης προσβλήθηκε από τη νόσο αλλά κατάφερε να την ξεπεράσει, τα συμπτώματα που εμφάνιζαν οι άνθρωποι ήταν πονοκέφαλος, πυρετός, ερεθισμός των ματιών, πονόλαιμος, δυσκολία στην εκπνοή, φτέρνισμα, βραχνάδα και έντονος βήχας. Οι περισσότεροι νοσούντες πέθαιναν την 7η με 9η μέρα από την εκδήλωση των συμπτωμάτων, ενώ όσοι κατόρθωναν να επιζήσουν στο τέλος εμφάνιζαν εξαντλητικά γαστρεντερικά προβλήματα, τα οποία τους ταλαιπωρούσαν για μέρες. Οι περισσότεροι ασθενείς εμφάνιζαν και ψυχικές διαταραχές λόγω του άγχους σχετικά με το τι θα τους συνέβαινε.

Η νόσος δεν είχε προτίμηση, ήταν εξίσου καταστροφική για όλες τις ηλικίες, ενώ υπολογίζεται ότι αφάνισε έως και το 1/3 του πληθυσμού της Αθήνας, που τότε μετρούσε εντός των τειχών της περί τους 300.000 ανθρώπους.

Κοινωνικές επιπτώσεις

Ο λοιμός των Αθηνών, εκτός από το ισχυρό πλήγμα που κατάφερε στη δημόσια υγεία της πόλης, είχε τεράστιες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Η απώλεια του μεγάλου ηγέτη Περικλή από τη νόσο αλλά και ο πανικός που επικρατούσε οδήγησαν σε διάσπαση της κοινωνικής συνοχής.

Όπως επισημαίνει ο Θουκυδίδης, οι Αθηναίοι σταμάτησαν να ακολουθούν τους νόμους, υπό τον φόβο ότι ο θάνατός τους πλησίαζε. Οι πλούσιοι άρχισαν να ξοδεύουν τις περιουσίες τους, θεωρώντας ότι δεν θα επιβίωναν για πολύ. Οι ενάρετοι και επιφανείς πολίτες άρχισαν να συμπεριφέρονται ως παράνομοι και ανήθικοι, νομίζοντας ότι δεν είχαν λόγο να φέρονται όπως άρμοζε στη σπουδαιότερη Δημοκρατία της αρχαιότητας. Οι θεοσεβούμενοι Αθηναίοι ξέχασαν την πίστη τους, ένιωσαν εγκαταλελειμμένοι από τους θεούς και εντός των σπουδαίων ναών της πόλης επικρατούσε αναρχία, καθώς εκεί είχαν βρει καταφύγιο άρρωστοι πρόσφυγες από την ύπαιθρο. Οι ταφές των νεκρών και η απόδοση τιμής –σημαντική πτυχή των ηθών και εθίμων της αρχαίας Αθήνας– σταμάτησαν να πραγματοποιούνται, υπό τον φόβο της μετάδοσης. Οι περισσότεροι πέθαιναν μόνοι τους και αποτεφρώνονταν ομαδικά, το πλήγμα στα ήθη, τα έθιμα και τις αρχές της Αθήνας του Περικλή ήταν τεράστιο.

Η πόλη αποδεκατίστηκε, έχασε τους ηγέτες και τη συνοχή της. Η λειτουργία της κοινωνίας βασιζόταν αποκλειστικά και μόνο σε όσους είχαν επιβιώσει, σε όσους είχαν αποκτήσει ανοσία και μπορούσαν να εργάζονται και να προσφέρουν τα απαραίτητα. Ο καταστροφικός λοιμός εξαφάνισε κάθε αίσθηση προοπτικής για τους Αθηναίους και η προοπτική αποτελεί το κίνητρο της ζωής και της καλυτέρευσης.

Συμμαχίες

Τότε η Αθήνα έμεινε μόνη της, παρά τις συμμαχίες που είχαν δημιουργήσει οι πόλεις-κράτη. Η μεγάλη δύναμη έμεινε μόνη της με καταστροφικές συνέπειες, αφού δεν κατόρθωσε ποτέ να ανακάμψει, ανακτώντας τη χαμένη της αίγλη.

Η εποχή του κορονοϊού, παρά τις ομοιότητες της νόσου με τον λοιμό των Αθηνών, δεν μας βρίσκει απροετοίμαστους, ούτε μόνους. Η «παγκοσμιοποίηση» της επιδημίας δημιουργεί συμμαχίες αντιμετώπισής της, ενώ η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας μάς δείχνει ένα σίγουρο φως στην άκρη του τούνελ, το οποίο είναι μεν μακρύ, αλλά έχει τέλος. Οι συμμαχίες και οι ενώσεις, εφόσον λειτουργήσουν σωστά, θα βοηθήσουν και τις κοινωνίες να διατηρήσουν τη συνοχή τους και να συνεχίσουν τη ζωή τους από κει όπου σταμάτησε πριν από μερικές εβδομάδες.

Όπως συνόψισε και ο Έλληνας φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος σε πρόσφατη συνέντευξή του στην εφημερίδα «Καθημερινή»: «Η αρχαία τραγωδία έχει τρομακτική επικαιρότητα. Τότε ήταν η πόλη και τα όριά της το μεγάλο θέμα. Η Αθήνα νικήθηκε από ένα χωριό, τη Σπάρτη, επειδή δεν είχε καταλάβει τα όριά της. Εάν δεν κατανοηθεί το πρόβλημα και διαλυθεί η Ευρώπη, θα πάμε ύστερα από 50 χρόνια σε ένα νέο εγχείρημα. Εάν κατανοηθεί, θα περάσει αυτή η δύσκολη φάση και θα πάμε σε ανώτερες μορφές ενώσεως. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πήγαμε σε μεγαλύτερες ενώσεις στην Ευρώπη και δεν είχαμε πόλεμο για 70-80 χρόνια. Πάντα, όταν ξεπερνάμε μια κρίση, έχουμε ανάγκη από μια άνοιξη».

Και η άνοιξη θα έρθει, γιατί έχουμε και τη γνώση της Ιστορίας μας.