Η γερασμένη Ελλάδα και η αρρώστια του μέλλοντός μας

Από ανθρωπολόγους και κοινωνιολόγους μέχρι οίκους αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας, οι πάντες σημαίνουν συναγερμό για την πληθυσμιακή εξέλιξη στη χώρα και για τις συνέπειες που αυτή μπορεί να έχει για την κοινωνία και την οικονομία.

Έρευνα-σοκ

Στους σημαίνοντες συναγερμό προστέθηκε πρόσφατα και το think tank διαΝΕΟσις, το οποίο παρουσίασε μία εξαιρετικά ανησυχητική μελέτη σχετικά με την εξέλιξη του δημογραφικού στη χώρα. Βάσει των σεναρίων που εξετάζει η ομάδα επιστημόνων από το Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Βύρωνα Κοτζαμάνη, ο πληθυσμός της χώρας συρρικνώνεται, μετά από μια «έκρηξη» έως το 2010, και η συρρίκνωση αυτή μάλλον θα συνεχιστεί έως και το 2050, με την έντασή της να εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ωστόσο, ακόμα και το πλέον αισιόδοξο σενάριο θεωρεί ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας το 2050 δεν θα ξεπερνά τα 10 εκατομμύρια, ενώ η πεσιμιστική εκδοχή τον τοποθετεί μόλις στα 8,3 εκατομμύρια.
Τα βασικά συμπεράσματα της εξαιρετικά λεπτομερούς έρευνας (την οποία μπορεί κάποιος να διαβάσει αναλυτικά στο http://www.dianeosis.org/research/demography/) είναι ότι από το 2011 και για πρώτη φορά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο πληθυσμός της Ελλάδας συρρικνώνεται. Οι νέοι κάτοικοι που γεννιούνται στη χώρα μας ή μεταναστεύουν σε αυτήν από άλλες χώρες είναι λιγότεροι από τους κατοίκους που πεθαίνουν και από αυτούς που μεταναστεύουν σε άλλες χώρες.

Διαρκής μείωση του πληθυσμού

Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με όλα τα σενάρια που εξετάζει η έρευνα, ο πληθυσμός της Ελλάδας στο μέλλον θα μειωθεί σημαντικά και το 2050 υπολογίζεται ανάμεσα στα 10 εκατομμύρια (σύμφωνα με το οπτιμιστικό σενάριο) και τα 8,3 εκατομμύρια (το απαισιόδοξο), ενώ η μείωση του πληθυσμού εκτιμάται ότι θα κυμανθεί από περίπου 800.000 μέχρι 2,5 εκατομμύρια άτομα. Σημειώνεται ότι από το 1951 μέχρι το 2011 ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε από τα 7,6 εκατομμύρια στα 11,1 εκατομμύρια κατοίκους. Από το 2011, όμως, άρχισε να μειώνεται και την 1η Ιανουαρίου 2015 ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταν 10,9 εκατομμύρια. Παράλληλα, ο πληθυσμός των παιδιών σχολικής ηλικίας (από 3 μέχρι 17 ετών) θα μειωθεί, από 1,6 εκατομμύρια σήμερα, σε 1,4 εκατομμύρια (αισιόδοξο σενάριο) έως και σε 1 εκατομμύριο (απαισιόδοξο σενάριο) το 2050, ενώ ο εν δυνάμει οικονομικά ενεργός πληθυσμός (δηλαδή όλοι οι πολίτες ηλικίας 20-69 ετών που έχουν τη δυνατότητα να εργαστούν) θα μειωθεί, από 7 εκατομμύρια το 2015, σε 4,8-5,5 εκατομμύρια το 2050 και ο πραγματικός οικονομικά ενεργός πληθυσμός θα μειωθεί, από 4,7 εκατομμύρια το 2015, σε 3-3,7 εκατομμύρια.

Χώρα γερόντων

Παράλληλά, η έρευνα υπογραμμίζει ότι ο πληθυσμός της χώρας γερνάει. Η διάμεση ηλικία, που ήταν τα 26 έτη το 1951 και που είναι τα 44 έτη σήμερα, αναμένεται να αυξηθεί κατά 5-8 έτη. Τονίζεται, δε, ότι από το 1935 και μέχρι το 1975 καμία ελληνική γενιά δεν αναπληρώθηκε, ενώ από τη γενιά του 1956 και μετά άρχισε μια προοδευτική αλλά σταθερή μείωση της γονιμότητας, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. «Η αύξηση του πληθυσμού τις τελευταίες δεκαετίες οφειλόταν αποκλειστικά στις κατά περιόδους μεταναστευτικές ροές και στη ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής, το οποίο μέσα σε αυτό το διάστημα αυξήθηκε κατά 8 χρόνια για τους άντρες και κατά 10 χρόνια για τις γυναίκες», σημειώνεται χαρακτηριστικά.
Συνολικά, τα τελευταία 65 χρόνια ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε κατά 46%, αλλά το ίδιο διάστημα ο πληθυσμός των μόνιμων κατοίκων ηλικίας άνω των 65 ετών τετραπλασιάστηκε, ενώ ο πληθυσμός των ηλικίας άνω των 85 δεκαπλασιάστηκε. Συγκεκριμένα, το 1961 μόλις το 8,3% του πληθυσμού ήταν ηλικίας άνω των 65, ενώ το 26,2% ήταν ηλικίας κάτω των 14. Το 2014 η σύνθεση του πληθυσμού έχει αλλάξει δραματικά, καθώς το 20,5% είναι άνω των 65 και μόλις το 14,7% είναι κάτω των 14, ενώ και η διάμεση ηλικία (δηλαδή η ηλικία του ατόμου οι γηραιότεροι του οποίου είναι ίσοι σε αριθμό με τους νεότερους) ήταν τα 26 έτη το 1951 και σήμερα έχει διαμορφωθεί στα 44 έτη.

Βαρύτατες συνέπειες

Όπως είναι φυσικό, η μείωση του πληθυσμού, σε συνδυασμό με τη γήρανσή του, έχει δραματικές συνέπειες σε μείζονος σημασίας τομείς οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής: Από το ασφαλιστικό σύστημα, όπου οι συνταξιούχοι σταδιακά γίνονται περισσότεροι από τους εργαζόμενους (της κρίσης συνεπικουρούσας) οδηγώντας το σύστημα σε κατάρρευση, και την αγορά εργασίας, όπου μειώνεται ο πραγματικός ενεργός πληθυσμός, μέχρι το εκπαιδευτικό σύστημα και το σύστημα υγείας, τα πάντα επηρεάζονται από τις αρνητικές δημογραφικές εξελίξεις, καλώντας παράλληλα για νέες πολιτικές που θα μπορούσαν να αντιστρέψουν ή εν πάση περιπτώσει να φρενάρουν το πρόβλημα. Η έρευνα επισημαίνει επίσης άνευ περιστροφών ότι η δημογραφική κάμψη μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες και για την εθνική άμυνα, αλλά και για τη γεωπολιτική στρατηγική της χώρας.

Ο ρόλος του προσφυγικού-μεταναστευτικού

Δεδομένου ότι το προσφυγικό αποτελεί ζήτημα αιχμής το τελευταίο διάστημα, η έρευνα επισημαίνει ότι «η παράμετρος αυτή (η πρόσφατη, δηλαδή, μαζική εισροή προσφύγων ή και οικονομικών μεταναστών στην Ελλάδα) δεν έχει ληφθεί υπόψη, και προφανώς δεν ήταν δυνατόν να ληφθεί, με δεδομένο τον χρόνο κατά τον οποίο εκπονήθηκαν οι προαναφερθείσες προβολές. Θα πρέπει να ληφθεί όμως υπόψη στην παρούσα άσκηση, παρ’ όλες τις αβεβαιότητες που χαρακτηρίζουν το εγχείρημα αυτό. Ως εκ τούτου, είναι αναγκαίο να αναπτυχθούν στην παρούσα μελέτη σενάρια τα οποία θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους και την παράμετρο της “υποχρεωτικής” παραμονής στη χώρα μας τμήματος των προσφύγων/μεταναστών που θα εισέλθουν στην Ελλάδα (και οι οποίοι θα πρέπει –βάσει ακόμη και αυτών των υφιστάμενων διεθνών ορισμών– να συμπεριληφθούν στον αναμενόμενο μόνιμο πληθυσμό της χώρας μας)».

Στην ίδια κατάσταση και η Ευρώπη

Πάντως, αν αυτό μπορεί να αποτελέσει παρηγοριά, η Ελλάδα δεν είναι η «εξαίρεση». Αντιθέτως, σχεδόν σε όλη την Ευρώπη το δημογραφικό και η γήρανση του πληθυσμού αποτελούν πλέον τον «κανόνα» και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναζητούν… από χθες λύση στο πρόβλημα το οποίο αποτελεί για τις χώρες της Γηραιάς Ηπείρου ζήτημα επιβίωσης.

Υπογονιμότητα

Σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα των «Financial Times», το οποίο συγκέντρωσε δημογραφικά στοιχεία απ’ όλες τις αναπτυγμένες χώρες, η κατάσταση ίσως να έχει περάσει το σημείο επιστροφής. Τα στοιχεία του δημοσιεύματος δείχνουν ότι πια η γήρανση του πληθυσμού συνδυάζεται με την υπογεννητικότητα, για να δημιουργήσουν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Για λόγους που δεν είναι του παρόντος, διαπιστώνεται ότι πλέον ο μέσος όρος γονιμότητας έχει μειωθεί κάτω από τα 2,1 παιδιά ανά γυναίκα, αριθμός που θεωρείται η αναγκαία και ικανή συνθήκη για την πλήρη αποκατάσταση ενός πληθυσμού. Για την Ευρώπη τα στοιχεία είναι ακόμη πιο ανησυχητικά: Από τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα ο ρυθμός των γεννήσεων έχει μειωθεί κατά 40% και σύμφωνα με μελέτες του ΟΗΕ πλέον ο μέσος όρος γονιμότητας έχει πέσει σε κατά μέσο όρο 1,5 παιδιά ανά γυναίκα, ενώ το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί περίπου στα 80 έτη, από τα 69 έτη πριν από λίγες δεκαετίες.

Χάνονται οι νέοι

Μ’ αυτά και μ’ εκείνα, τα στοιχεία δείχνουν ότι στην Ευρώπη αυξάνεται σημαντικά ο πληθυσμός ηλικίας άνω των 65 ετών και… χάνονται τα παιδιά κάτω των 15 ετών. Συγκεκριμένα, με βάση τα στοιχεία του ΟΟΣΑ, ενώ το 1956 ο πληθυσμός των νέων της Ε.Ε. έως 15 ετών ξεπερνούσε το 25%, το 2014 έχει περιοριστεί λίγο πάνω από το 15%. Την ίδια στιγμή οι Ευρωπαίοι άνω των 65 ετών αγγίζουν το 20% του συνόλου του πληθυσμού, από κάτω από 10% που ήταν το 1956. Μάλιστα, το στοιχείο που κάνει ακόμα πιο ανησυχητικά τα πράγματα είναι ότι αυτές οι δύο τάσεις δείχνουν να ενισχύονται συν τω χρόνω, αντί να «φρενάρουν». Ειδικά στη Γερμανία, η οποία θεωρείται η «ατμομηχανή της Ευρώπης», το καμπανάκι χτυπά ακόμη πιο δυνατά. Το 2014, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, οι νέοι έως 15 ετών αντιστοιχούσαν σε ποσοστό κοντά στο 14% του πληθυσμού της χώρας, ενώ τα άτομα άνω των 65 ετών έφταναν στο 22% του συνολικού πληθυσμού. Σε χειρότερη κατάσταση βρίσκεται μόνο η Ιαπωνία μεταξύ των λεγομένων «αναπτυγμένων» χωρών.

Δεν επαρκούν οι εργαζόμενοι

Η κατάσταση αυτή δημιουργεί τεράστια ανισορροπία, μεταξύ άλλων, στο ασφαλιστικό-συνταξιοδοτικό σύστημα της Ευρώπης, καθώς σταδιακά μειώνεται ο αριθμός των εργαζομένων που «αιμοδοτούν» με εισφορές τους ασφαλιστικούς οργανισμούς. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, σήμερα σε κάθε 100 εργαζόμενους στην Ε.Ε. αντιστοιχούν περίπου 42 Ευρωπαίοι άνω των 65 που δεν εργάζονται, ενώ η αναλογία αναμένεται να επιδεινωθεί κι άλλο και να φτάσει τους 65 συνταξιούχους ανά 100 εργαζόμενους μέχρι το 2060. Κάπως καλύτερη εμφανίζεται η εικόνα στις ΗΠΑ, καθώς υπολογίζεται ότι σε 100 εργαζόμενους αντιστοιχούν μόνο 24 συνταξιούχοι. Όσον αφορά, δε, την πληθυσμιακή και εργατική ανανέωση της Ευρώπης μέσω των μεταναστευτικών ροών, προφανώς αποτελεί μια λύση, ωστόσο ειδικοί υπολογίζουν ότι η Ευρώπη θα πρέπει να επενδύσει σημαντικά ποσά για την ενσωμάτωση των πληθυσμών αυτών, παρέχοντάς τους εκπαίδευση, περίθαλψη, στέγη κ.λπ.