Δ. Σωτηρόπουλος: «Χωρίς τα εμφύλια πάθη του ’40, η πρόοδος θα είχε εδραιωθεί νωρίτερα»

Ο καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και γραμματέας σύνταξης της «Νέας Εστίας», Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, κάνει μια αναδρομή στην πολιτική βία στο σύγχρονο ελληνικό κράτος από το 1821 έως σήμερα.

Όσοι βίωσαν τη Μεταπολίτευση θεωρούν ότι το άκρο της πολιτικής βίας είναι οι δολοφονίες της 17Ν και οι βιαιότητες στις διαδηλώσεις. Ήταν πάντα αυτού του χαρακτήρα η πολιτική βία στη σύγχρονη ελληνική ιστορία;

Όχι, δεν ήταν, διότι καμία περίοδος πριν από το 1974 δεν συγκρίνεται από την άποψη του εκδημοκρατισμού με εκείνη της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Με άλλα λόγια, η ένοπλη βία της μεταπολιτευτικής τρομοκρατίας λαμβάνει χώρα στις συνθήκες της πιο προχωρημένης δημοκρατίας που έχουμε βιώσει στους δύο αιώνες της ανεξαρτησίας μας – εξού και είναι από κάθε άποψη αδικαιολόγητη και απορριπτέα. Γι’ αυτό άλλωστε και δεν κατάφερε να κερδίσει καμία κοινωνική υποστήριξη πέρα από περιθωριακούς χώρους. Πριν από το 1974 η πολιτική βία ήταν ένα εργαλείο της άγριας παραταξιακής αντιπαράθεσης που χαρακτήριζε όλο τον 20ό αιώνα κατά βάση, στο πλαίσιο μιας κακοποίησης των θεσμών που διήρκεσε έως το 1974. Κατά την επταετή δικτατορία του 1967, βέβαια, η πολιτική βία είχε αντιχουντικό χαρακτήρα, και άρα ηθική νομιμοποίηση, αλλά δεν έλαβε μαζικό χαρακτήρα, παρά εν μέρει, με το φοιτητικό κίνημα, το 1971-1973. Δεν ήταν πάντως ένοπλη, ούτε έβαλε σε κίνδυνο συνειδητά ανθρώπινες ζωές, με την εξαίρεση της απόπειρας δολοφονίας του δικτάτορα Παπαδόπουλου νωρίτερα, το 1968, από τον Αλέκο Παναγούλη, που άλλωστε δεν ήταν φοιτητής. Αντίθετα, κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου το καθεστώς αφαίρεσε τη ζωή 24 πολιτών, τουλάχιστον.

Πόσες δολοφονίες ή απόπειρες έχουν καταγραφεί κατά αρχηγού κράτους ή πρωθυπουργού;

Μόνο ο Ελ. Βενιζέλος βίωσε δύο (αποτυχημένες) απόπειρες δολοφονίας εναντίον του (1920 και 1933), διότι το μίσος των αντιβενιζελικών δεν έχει όμοιό του στην ελληνική ιστορία. Από την άλλη, η δολοφονία-εκτέλεση του Ίωνα Δραγούμη το 1920 από βενιζελικούς μπορεί να μην αφορούσε αρχηγό κράτους, αλλά ήταν κομβικής σημασίας για τον Εθνικό Διχασμό. Η δε πρώτη μεταπολεμική περίοδος συγκλονίστηκε από τη δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρ. Λαμπράκη το 1963 από το τότε παρακράτος. Τη θλιβερή αντιμνημονιακή περίοδο μία ακόμη ακατανόητη απόπειρα έγινε –ας μην ξεχνάμε– και το 2017 κατά του πρώην πρωθυπουργού Λ. Παπαδήμου, ενώ το 2010 μια επιστολή-βόμβα που είχε σταλεί στο γραφείο του υπουργού Προστασίας του Πολίτη, Μ. Χρυσοχοΐδη, στοίχισε τη ζωή στον υπασπιστή του Μ. Βασιλάκη, που έτυχε να την ανοίξει.

Είναι οι εμφύλιοι πόλεμοι η κορύφωση περιόδων πολιτικής βίας;

Οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι βεβαίως η βίαιη κορύφωση μιας πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά κυρίως προκύπτουν αφότου έχει προηγηθεί μια αδιέξοδη αντιπαράθεση δύο ασύμπτωτων παρατάξεων που αντιλαμβάνονται το κράτος με εντελώς διαφορετικούς όρους. Κι εκεί εμπλέκεται συνήθως και ο διεθνής παράγοντας. Άρα, είναι κάτι περισσότερο από μια έξαρση βίας, διότι αφορά εντέλει το πού θα ανήκει ένα κράτος γεωπολιτικά, οικονομικά κ.λπ.

Είναι πάντοτε πολιτικά τα κίνητρά τους;

Γεγονός είναι ότι σε περιόδους έξαρσης της πολιτικής βίας ή, ακόμη χειρότερα, εμφύλιων πολέμων, όπου ο κύκλος του αίματος είναι φαύλος, κάτω από τη βία που έχει ιδεολογικά κίνητρα μπορεί κάλλιστα να συνυπάρχει και η μη πολιτική βία, με οικονομικά ή προσωπικά-εκδικητικά κίνητρα. Για παράδειγμα, ο ελληνικός εμφύλιος της δεκαετίας του ’40 είναι γεμάτος από μικροϊστορίες όπου με πρόφαση τις πολιτικές διαφορές γίνονταν δολοφονίες για κτηματικές ή οικογενειακές, ακόμη και για ερωτικές διαφορές.

Έφερε κάποιο από αυτά τα πολιτικά αποτελέσματα που προσδοκούσαν οι αυτουργοί του;

Πάντοτε τα αντίθετα, θα έλεγα. Αναλογιστείτε, ας πούμε, την ισλαμιστική τρομοκρατία του 21ου αιώνα ή την Αλ-Κάιντα και τον ISIS. Ποια ήταν τα κέρδη τους; Ούτε τη Μέση Ανατολή εκσυγχρόνισαν ή ειρήνευσαν (μάλλον το αντίθετο, διότι ευνόησαν την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ), ούτε όμως και τη Δύση κατάφεραν εντέλει να τρομοκρατήσουν. Παρά τα κατά καιρούς χτυπήματα, οι ζωές μας ελάχιστα επηρεάστηκαν, αν εξαιρέσουμε τα αεροπορικά ταξίδια, που έθεσαν περισσότερους ελέγχους στους επιβάτες και μας καθυστερούν λίγο κατά την είσοδο στο αεροπλάνο… Ίσα-ίσα που συχνά έχει «βοηθήσει» να μετατραπούν οι φιλήσυχοι μουσουλμάνοι της Ευρώπης στα εξιλαστήρια θύματα της ισλαμοφοβικής ακροδεξιάς.

Είναι η κρατική καταστολή πολιτική βία;

Η κρατική καταστολή περιλαμβάνει ασφαλώς και βίαιες μεθόδους, αλλά, σε συνθήκες δημοκρατίας τουλάχιστον, δεν στρέφεται ενάντια στους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος. Είναι ουδέτερη όσον αφορά την επιβολή και διασφάλιση της έννομης τάξης. Αντιθέτως, η βία ενός δικτατορικού καθεστώτος ασφαλώς και είναι πολιτική, εφόσον ασκείται ενάντια κυρίως στους αμφισβητίες του. Στον δυτικό κόσμο, όμως, έχουμε καταφέρει να αφήσουμε πίσω μας εν πολλοίς τέτοια αυταρχικά καθεστώτα, αν και η πρόσφατη εισβολή των οπαδών του Τραμπ στο Καπιτώλιο –όπου θρηνήσαμε και νεκρούς– δείχνει ότι αν αυτό μπορεί να συμβεί σε μια Δημοκρατία του επιπέδου των ΗΠΑ, καλό είναι να μη θεωρούμε δεδομένη τη μη επανάκαμψη τέτοιων φαινομένων.

Η εμπλοκή ξένων και η ανάμειξη μυστικών υπηρεσιών στην πρόκληση βίας είναι μύθος ή πραγματικότητα;

Η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ αποικία ή ξένο προτεκτοράτο, ωστόσο η συχνή και κάποτε πολύ ενεργητική εμπλοκή των ξένων μεγάλων δυνάμεων στις εσωτερικές υποθέσεις του κράτους συνοδευόταν και από την εδώ παρουσία μυστικών πρακτόρων τους. Ιδίως σε περιόδους κατά τις οποίες το ελληνικό κράτος είχε αυξημένη γεωπολιτική σημασία λόγω διεθνών συνθηκών, όπως στη δεκαετία του ’10 ή του ’40 και ακολούθως του Ψυχρού Πολέμου, ήταν αναμενόμενο η χώρα να γίνεται πεδίο δράσης τέτοιων υπηρεσιών. Η ανεξιχνίαστη δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ στη Θεσσαλονίκη είναι η πιο γνωστή, αν και όχι η μόνη, περίπτωση που εγείρει τέτοιες υποψίες για ξένη εμπλοκή. Από την άλλη, είναι υπερβολή και αναλυτικό λάθος να διαβάζεται η ελληνική ιστορία μέσα από τέτοια επεισόδια, διότι δεν ήταν εκείνα που καθόριζαν τις πολιτικές, οικονομικές ή κοινωνικές επιλογές. Ούτε και τη δικτατορία του 1967 επέβαλε καμία Μεγάλη Δύναμη, παρ’ ότι ξέρουμε από τα τεκμήρια ότι οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες είχαν σχέση και παρακολουθούσαν κάποιες από τις κινήσεις των επίδοξων συνωμοτών. Αλλά δεν είχαμε σχέση με τις μπανανίες της Κεντρικής Αμερικής, είναι μια συνωμοσιολογική προσέγγιση αυτή.

Τελικά έχει δίκιο ο Μαρξ, ότι η βία είναι η μαμή της Ιστορίας, ή θα μπορούσε να φτάσει η Ελλάδα εδώ που είναι σήμερα, 200 χρόνια μετά την Επανάσταση, χωρίς πολιτική βία;

Πιθανόν η μαρξιστική βουλγκάτα να μη θέλει να δει άλλον τρόπο εξέλιξης του πολιτισμού πέρα από τις επαναστάσεις. Να θυμίσω, ωστόσο, ότι ενώ τα κομμουνιστικά καθεστώτα εδραιώθηκαν συχνά μέσα από τέτοιες αιματηρές ανατροπές, ο τρόπος με τον οποίο κατέρρευσαν το 1989 ήταν βελούδινος. Θέλω να πω ότι υπάρχουν σαφώς και ειρηνικές επαναστάσεις που αλλάζουν τον κόσμο, όπως οι τεχνολογικές, οι επιστημονικές ή οι βαθύτερες αλλαγές στην κουλτούρα. Αντιλαμβάνομαι ότι μια ένοπλη επανάσταση έχει πάντα έναν ηρωικό χαρακτήρα που ίσως συναρπάζει τους νεότερους ανθρώπους, αλλά η Ιστορία δείχνει ότι οι μεγάλες ανακαλύψεις, η οικονομική πρόοδος και τα μοντέλα χρηστής διακυβέρνησης ήταν που άλλαξαν τον κόσμο προς το καλύτερο, όχι π.χ. οι θρησκευτικοί και οι εθνικιστικοί πόλεμοι που κόντεψαν να αφανίσουν την Ευρώπη ιδίως. Αν στην Ελλάδα είχαμε αποφύγει τα εμφύλια πάθη του ’40, το πιθανότερο είναι ότι και η οικονομική πρόοδος αλλά και η δημοκρατία θα είχαν εδραιωθεί αρκετά νωρίτερα. Ζωές πετάχτηκαν αδίκως, με ποιο κέρδος άραγε;