Μ. Σαρηγιαννίδης: Τα αυταρχικά καθεστώτα σπάνια υποχωρούν εξαιτίας των κυρώσεων - Free Sunday
Μ. Σαρηγιαννίδης: Τα αυταρχικά καθεστώτα σπάνια υποχωρούν εξαιτίας των κυρώσεων

Μ. Σαρηγιαννίδης: Τα αυταρχικά καθεστώτα σπάνια υποχωρούν εξαιτίας των κυρώσεων

Ο επίκουρος καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης, διευκρινίζει το διεθνές νομικό πλαίσιο που ορίζει τις περιπτώσεις, όπως αυτή που καθορίστηκε από την απόφαση της Λευκορωσίας να υποχρεώσει το αεροσκάφος της Ryannair σε προσγείωση, και τη λειτουργία των διεθνών κυρώσεων κατά συγκεκριμένων κρατών.

Είχε δικαίωμα η Λευκορωσία να ελέγξει ένα αεροπλάνο που διασχίζει νομίμως τον εναέριο της χώρο;

Το δεδομένο, που φυσικά ισχύει και στην περίπτωση της Λευκορωσίας, είναι πως κάθε κράτος ασκεί πλήρη και αποκλειστική κυριαρχία στον εναέριο χώρο πάνω από την επικράτειά του. Επομένως, κάθε κράτος, όπως και η Λευκορωσία, μπορεί να ασκήσει δικαιοδοσία πάνω σε οποιοδήποτε ξένο πολιτικό αεροσκάφος πετά στον εθνικό εναέριο χώρο του. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί ακόμη και να το αναχαιτίσει και να το διατάξει να προσγειωθεί σε αεροδρόμιο που θα του υποδείξει.

 

Πόσο συνηθισμένο είναι αυτό;

Πρόκειται για μια εξαιρετική περίπτωση που ενεργοποιείται μόνο ως έσχατη λύση, άρα το κράτος που ασκεί δικαιοδοσία σε τόσο ακραία όρια πρέπει να φροντίσει, ώστε να μην τεθούν σε κίνδυνο οι ζωές των επιβατών και η ασφάλεια του αεροσκάφους. Αν τελικά κάτι τέτοιο συνέβη στην πτήση Αθήνας - Βίλνιους, αυτό μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα και αμεροληψία μόνο, εφόσον συσταθεί μια επιτροπή έρευνας που θα αποτυπώσει τα πραγματικά περιστατικά αυτής της περίεργης και χωρίς προηγούμενο υπόθεσης.

 

Ποιοι μπορούν να τη ζητήσουν;

Υπάρχει η δυνατότητα προσφυγής στο Συμβούλιο του Διεθνούς Οργανισμού Πολιτικής Αεροπορίας από εκείνα τα κράτη που έχουν έννομο συμφέρον (δηλαδή, την Ιρλανδία λόγω ιθαγένειας της Ryanair, την Πολωνία επειδή το αεροσκάφος είναι καταχωρισμένο στο δικό της μητρώο και φυσικά τα κράτη υπηκοότητας των επιβατών). Σε κάθε περίπτωση, αν δεχθούμε, ότι η αναγκαστική προσγείωση ήταν πράγματι η έσχατη λύση που υπαγορευόταν από τις συνθήκες που επικρατούσαν, τότε το πλησιέστερο αεροδρόμιο ήταν αυτό του προορισμού του αεροσκάφους και όχι της πρωτεύουσας της Λευκορωσίας, και ενδεχομένως θα μπορούσαν να έχουν κινδυνεύσει οι ζωές των επιβατών και η ασφάλεια του αεροσκάφους.

 

Οι συνθήκες που επικαλείται η Λευκορωσία;

Ο συνθήκες που επικαλέστηκαν οι αρχές της Λευκορωσίας για να οδηγήσουν το αεροσκάφος της Ryanair στο αεροδρόμιο του Μινσκ αφορούσαν σε πληροφορίες για υποτιθέμενη βομβιστική ενέργεια. Προφανώς, αυτήν τη στιγμή δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν η απειλή ήταν αξιόπιστη ή κατασκευάστηκε από τις λευκορωσικές Αρχές.

Όμως σε κάθε περίπτωση, η διάδοση ψευδών πληροφοριών που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή των επιβατών και την ασφάλεια του αεροσκάφους συνιστά αδίκημα σύμφωνα με τη Σύμβαση του Μόντρεαλ για την Καταστολή Παρανόμων Πράξεων εναντίον της Ασφάλειας της Πολιτικής Αεροπορίας (1971), και τα κράτη είναι υποχρεωμένα να λαμβάνουν όλα τα ενδεδειγμένα μέτρα για την αποφυγή τέτοιων καταστάσεων. Αν τελικά μια πτήση διακοπεί ή καθυστερήσει, π.χ. εξαιτίας μιας φάρσας για βόμβα, τότε, σύμφωνα με τη Σύμβαση του Μόντρεαλ, το κράτος που ασκεί δικαιοδοσία στο αεροσκάφος είναι υποχρεωμένο να διευκολύνει τη συνέχιση του ταξιδιού για τους επιβάτες και το πλήρωμά του το συντομότερο δυνατό. Στην προκειμένη περίπτωση, οι Αρχές της Λευκορωσίας παραβίασαν αυτή την υποχρέωση, διότι συνέλαβαν τον Ρομάν Προτασέβιτς και τη σύντροφό του, μη επιτρέποντας έτσι τη συνέχιση της πτήσης τους προς τον προορισμό τους.

 

Πότε μία υποστήριξη αντιπολιτευόμενων στο εσωτερικό μίας χώρας είναι παρέμβαση στα εσωτερικά της;

Η αρχή της μη ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θεμελιώδη αρχή της κρατικής κυριαρχίας. Συνεπώς, η ξένη ανάμειξη στην πολιτική ζωή ενός κράτους, όπως η παροχή πολιτικής ή οικονομικής υποστήριξης, είτε στην αντιπολίτευση είτε στη συμπολίτευση, είναι αθέμιτη και υπονομεύει την πολιτική ανεξαρτησία του και την πολιτική αυτοδιάθεση των πολιτών του. Ωστόσο, η προδήλως αθέμιτη υποστήριξη της αντιπολίτευσης με πολιτικό κεφάλαιο ή οικονομικά μέσα είναι διαφορετική περίπτωση σε σχέση με την κριτική αλλά και τις πιέσεις που ασκούνται σε βάρος μιας κυβέρνησης για την παραβίαση αρχών κι ελευθεριών που αποτελούν ένα ελάχιστο αναγνωρισμένο οικουμενικό στάνταρντ. Για παράδειγμα, οι δίκαιες και τίμιες εκλογές αποτελούν βασική προϋπόθεση για την ανόθευτη συμμετοχή και εκδήλωση της βούλησης ενός λαού στην εκλογή της κυβέρνησής του. Ομοίως, η ελευθερία της έκφρασης είναι θεμελιώδες συστατικό για μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία.

 

Και μετά επιβάλλονται κυρώσεις...

Οι κυρώσεις που επιβάλει η Ε.Ε. δεν συνιστούν ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις της Λευκορωσίας, αλλά μια μορφή εξαναγκασμού που ενεργοποιείται εξαιρετικά εν όψει της περιφρόνησης του διεθνούς κράτους δικαίου (που περιλαμβάνει και την ελευθερία της έκφρασης) από το καθεστώς Λουκασένκο. Αντίθετα, η Μόσχα και το Πεκίνο θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν τις κυρώσεις σε βάρος της Λευκορωσίας ως ανάμειξη ή ακόμη και επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας. Προφανώς, η διάσταση απόψεων για το περιεχόμενο της ελευθερίας και της δημοκρατίας οδηγεί και σε διαφορετική κατανόηση των ορίων που θέτει η αρχή της μη ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους. Κάτω από αυτό το πρίσμα, π.χ., οι πιέσεις και η κριτική από το Συμβούλιο της Ευρώπης και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε βάρος του καθεστώτος Ερντογάν για τη φυλάκιση (από το 2016) του ηγέτη του αντιπολιτευόμενου πολιτικού κόμματος HDP Σελαχατίν Ντεμιρτάς αντιμετωπίζονται από την Άγκυρα ως ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις της.

 

Μπορούν οι δημοκρατικές χώρες να παρακολουθούν αμέτοχες την παραβίαση των δημοκρατικών ελευθεριών από αυταρχικά καθεστώτα;

Η δημοκρατία είναι ένα ζήτημα που αφορά αποκλειστικά στον λαό. Η δε απόφαση για δημοκρατική ή άλλου είδους διακυβέρνηση προϋποθέτει ότι ο λαός αποφασίζει μέσα από τη διεξαγωγή ελεύθερων και τίμιων εκλογών. Όταν αυτό δεν συμβαίνει, τότε τις περισσότερες φορές οι πολίτες καταπιέζονται από ανελεύθερα και αυταρχικά καθεστώτα που παραβιάζουν συστηματικά τις ελευθερίες και τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματά τους και περιφρονούν το διεθνές κράτος δικαίου. Όταν αυτό συμβαίνει σε τέτοιον βαθμό, ώστε να απειλούνται η περιφερειακή σταθερότητα και ειρήνη, τότε τα υπόλοιπα κράτη μπορούν να επιδιώξουν στο πλαίσιο της διεθνούς νομιμότητας την αντίδραση της διεθνούς κοινότητας μέχρι και το ακρότατο σημείο της στρατιωτικής επέμβασης. Όμως πρέπει να ομολογήσουμε ότι πρόκειται για το πιο σπάνιο ενδεχόμενο. Συνήθως, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις ανέχονται ή συνεργάζονται με ολοκληρωτικά καθεστώτα, είτε γιατί προτάσσουν άλλα συμφέροντα είτε γιατί δεν επιθυμούν ασκώντας διπλωματία ανθρωπίνων δικαιωμάτων να κατηγορηθούν για ανάμειξη ή επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους.

 

Τι εχέγγυα διαθέτουμε ότι αυτό δεν θα γίνεται επιλεκτικά σε χώρες με τις οποίες υπάρχουν πολιτικές διαφορές;

Σε ένα αποκεντρωμένο διεθνές περιβάλλον, όπου κάθε κυρίαρχο κράτος χαράσσει και ακολουθεί πολιτικές με γνώμονα το δικό του συμφέρον, δεν υπάρχουν τέτοιες εγγυήσεις που θα απέκλειαν την επιλεκτική υιοθέτηση μέτρων/κυρώσεων. Άλλωστε, η ίδια η λογική των δύο μέτρων και σταθμών συνιστά έναν αυτοματισμό που παράγεται από τις ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των κρατών. Συνεπώς, πάντα θα υπάρχουν κυβερνήσεις, καθεστώτα και πολιτικές ελίτ που, με πρόσχημα την προάσπιση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, και της πολιτικής ανεξαρτησίας σε ένα κράτος, είτε θα δικαιολογούν την ανάμειξή τους είτε θα ασκούν κριτική στην ανάμειξη άλλων κρατών.

Επιπλέον, υπάρχουν περιοχές του πλανήτη μας που διαθέτουν υψηλότερα κριτήρια για τη δημοκρατική διακυβέρνηση και τα ανθρώπινα δικαιώματα γενικότερα, σε σχέση με περιφέρειες όπου η πολιτισμική ετερότητα σχετικοποιεί ό,τι θεωρείται αυτονόητο και κεκτημένο αλλού. Με δεδομένο, λοιπόν, ότι η δημοκρατία εννοιολογείται διαφορετικά σε διαφορετικές συντεταγμένες του κόσμου μας, η επιλεκτική ανάμειξη ή αδράνεια αποτελεί τον κανόνα και όχι την εξαίρεση στις διεθνείς σχέσεις. Δυστυχώς!

 

Μπορούν να επιβάλλονται κυρώσεις με τέτοιον τρόπο που να μη θίγεται το βιοτικό επίπεδο των πολιτών;

Πράγματι, οι κυρώσεις που εφαρμόζονται οριζόντια, συνήθως, βλάπτουν τους πολίτες γιατί πλήττουν τις συνθήκες διαβίωσής τους, ενώ επηρεάζουν ελάχιστα τα αυταρχικά καθεστώτα. Γι’ αυτόν τον λόγο, έχουμε περάσει πλέον στην εποχή των έξυπνων ή αλλιώς στοχευμένων κυρώσεων. Πρόκειται για ατομικές κυρώσεις που επιβάλλονται σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα και πλήττουν τα περιουσιακά τους στοιχεία (π.χ. με το «πάγωμα» των τραπεζικών λογαριασμών τους) ή/και απαγορεύουν τη μετακίνηση στα υπόλοιπα κράτη. Οι έξυπνες κυρώσεις εφαρμόζονται εδώ και περίπου δύο δεκαετίες, και ασφαλώς είναι πιο αποτελεσματικές σε σχέση με την αδιάκριτη και οριζόντια εφαρμογή των κυρώσεων στο σύνολο της επικράτειας μιας χώρας.

 

Ποιος είναι ο στόχος των κυρώσεων της Ε.Ε.;

Ο στόχος της Ε.Ε. αναφορικά με τη Λευκορωσία θα πρέπει να είναι η πολιτική ελίτ που ευθύνεται για τη συστηματική και μαζική παραβίαση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των Λευκορώσων πολιτών, και όχι οι τελευταίοι. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι οι έξυπνες κυρώσεις δεν είναι απαραίτητα και αποτελεσματικές. Τα αυταρχικά καθεστώτα σπάνια υποχωρούν εξαιτίας των κυρώσεων εναντίον τους, κυρίως διότι δεν είναι όλα τα κράτη πρόθυμα να υιοθετήσουν κυρώσεις ή έστω δεν είναι συνεπή με την υποχρέωση συμμόρφωσης, όταν οι κυρώσεις υιοθετούνται στο πλαίσιο του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ.