Το γενναίο πείραμα της Ινδίας

Αποτελεί πρόκληση για τον ευρωπαϊκό νου το να συλλάβει το μέγεθος και τις ιδιαίτερες συνθήκες μιας χώρας όπως η Ινδία. Όντας 25 φορές μεγαλύτερη σε έκταση και 125 φορές σε πληθυσμό από την Ελλάδα, η Ινδία είναι μία χώρα αχανής, όπου οι άνθρωποι μιλούν δεκάδες διαφορετικές γλώσσες σε ένα συνονθύλευμα κουλτούρας και πολιτισμών το οποίο οι Άγγλοι ένωσαν με αυθαίρετες γραμμές σε χάρτες για να δημιουργήσουν ένα ανεξάρτητο κράτος στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Με όρους ιστορικούς, η Ινδία μοιάζει με την Ελλάδα, υπό την έννοια ότι πρόκειται για έναν αρχαίο λαό ο οποίος συγκεντρώνεται σε μια νεαρή κρατική οντότητα.

Η πολιτική στη χώρα αυτή είναι σαφώς χαώδης για τα δυτικά δεδομένα, με πολύπλοκες συμμαχίες να απαιτούνται από τις τοπικές οργανώσεις για τον σχηματισμό μιας κεντρικής κυβέρνησης στο Νέο Δελχί. Συγκριτικά με την ινδική γραφειοκρατία, αυτή της Ελλάδας θα μπορούσε να θεωρηθεί μία καλοκουρδισμένη μηχανή. Η διαφθορά και ο νεποτισμός αποτελούν αναλλοίωτα στοιχεία αυτής της μεριάς του κόσμου, όπου η οικογένεια θεωρείται συχνά το μόνο καταφύγιο απέναντι στη σκληρότητα της κοινωνίας. Οι γεωπολιτικές προκλήσεις της χώρας, με πυρηνικά εξοπλισμένους γείτονες, ανοιχτές εγχώριες και συνοριακές συγκρούσεις και συχνά πολύνεκρα τρομοκρατικά χτυπήματα, δημιουργούν μία συνεχή αίσθηση αστάθειας και αμφιβολίας ως προς τη δυνατότητα των κυβερνήσεων να επιβάλουν την τάξη.

Ο Ναρέντα Μόντι εξελέγη πρωθυπουργός με μια ατζέντα πρωτοποριακή για κάποιους και λαϊκιστική για άλλους. Στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών του, ξεχωρίζει η προσπάθεια εμπέδωσης των πληροφορικών συστημάτων στην ίδια την υποδομή της κοινωνίας. Με ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα καταγραφής βιομετρικών χαρακτηριστικών των πολιτών, πολλοί εκ των οποίων συχνά δεν υφίσταντο ως οντότητες για το κράτος, η κυβέρνηση κατάφερε να δημιουργήσει μέσα σε λίγα χρόνια μία πλήρη βάση δεδομένων στην οποία καταγράφονται διάφορα προσωπικά δεδομένα, όπως ιατρικά αρχεία, φορολογικά στοιχεία και δικαιώματα επί διαφόρων επιδομάτων. 

Σε λίγα χρόνια οι Ινδοί θα μπορούν να λαμβάνουν κυβερνητικά έγγραφα και να πραγματοποιούν αγορές διαδικτυακά απ’ οπουδήποτε με απόλυτη ασφάλεια, βάζοντας τα γυαλιά στον αναπτυγμένο κόσμο. Η μετάβαση σε μια ψηφιακή κοινωνία επείγει για την Ινδία, ώστε να μπορέσει να λύσει πολλά από τα προαναφερθέντα κοινωνικά ζητήματα, όπως η διαφθορά, η φοροδιαφυγή και η προσπάθεια υπονόμευσης από εγχώριους και εξωτερικούς εχθρούς. Το σχέδιο αυτό υποστηρίζεται και από τους μεγάλους παίχτες της υφηλίου, αφού αποτελεί γεγονός για πολλούς ότι η Ινδία είναι η μόνη χώρα με τις δυνατότητες και το ειδικό βάρος για να αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης μετά την αναπόφευκτη επιβράδυνση της κινεζικής μηχανής.

Μία λεπτομέρεια, ωστόσο, στεκόταν εμπόδιο στην ολοκλήρωση του σχεδίου αυτού, η οποία δεν είναι άλλη από τον μεγάλο εχθρό όλων των σύγχρονων κυβερνήσεων: τα μετρητά. Ο Ναρέντα Μόντι γνωρίζει ότι πρέπει να δράσει. Το βράδυ της 8ης Νοεμβρίου θα μείνει αναμφίβολα αξέχαστο στη μνήμη κάθε Ινδού. Σε ένα αιφνιδιαστικό τηλεοπτικό διάγγελμα ο πρωθυπουργός αναγγέλλει ότι το 86% των κυκλοφορούντων χαρτονομισμάτων παύει να έχει νομική ισχύ σε λίγες ώρες. Οι πολίτες οφείλουν να μεταβούν στις επόμενες 50 μέρες σε τράπεζες και ΑΤΜ για να καταθέσουν τα χρήματά τους και να λάβουν καινούργιας τεχνολογίας χαρτονομίσματα, σε περιορισμένο ωστόσο αριθμό. Μέχρις ενός ποσού η κυβέρνηση δεν θα κάνει ερωτήσεις για την προέλευση των χρημάτων. Στην περίπτωση όμως που διαπιστώνεται διαφορά στις δηλώσεις φορολογίας (οι οποίες χάρη στην ψηφιοποίηση ανακτώνται εύκολα) και στα κατατεθειμένα ποσά, τα πρόστιμα θα είναι τσουχτερά, φτάνοντας συχνά το 60% με 70%.

Με αυτόν τον τρόπο η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια δημιουργίας μιας οικονομίας χωρίς μετρητά ξεκίνησε, όχι σε κάποια πρωτοποριακή σκανδιναβική χώρα αλλά στο επίκεντρο του Τρίτου Κόσμου, πιάνοντας όλους εξαπίνης. Ο πρωθυπουργός δικαιολόγησε αυτή την κίνηση με σειρά επιχειρημάτων. Η επίσημη δικαιολογία αφορούσε τη χρήση των μετρητών από τρομοκράτες και εγκληματίες για τη διενέργεια σκοτεινών δραστηριοτήτων. 

Ως σημαντικό κίνητρο παρουσιάστηκε επίσης η ανάγκη περιορισμού της παραοικονομίας, η οποία αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στη σώφρονα λειτουργία του κράτους. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις το 1% των Ινδών πλήρωσε φόρους το 2013, στερώντας τεράστια έσοδα από τη γενική κυβέρνηση σε μια χώρα όπου το 90% των συναλλαγών διεξάγεται με μετρητά. Μία άλλη σοβαρή αιτία, η οποία δεν διαφημίζεται από την κυβέρνηση αλλά έγινε άμεσα αντιληπτή από τις αγορές, αφορά την ανάγκη ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών, ούτως ώστε να δυναμώσουν τους ισολογισμούς τους μέσω της μόχλευσης και να χρηματοδοτήσουν πιο αποτελεσματικά τις επιχειρήσεις.

Ασχέτως των κινήτρων, υπάρχει βεβαίως και η ανθρώπινη πλευρά. Σε μία χώρα όπου το κοντινότερο ΑΤΜ μπορεί να βρίσκεται δεκάδες χιλιόμετρα μακριά και όπου εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι δεν είχαν τραπεζικό λογαριασμό, η ταλαιπωρία για τον κόσμο ήταν ανείπωτη, με σημαντικό αριθμό θανάτων να λαμβάνει χώρα. Η οικονομική δραστηριότητα πρακτικά φρέναρε για αρκετό καιρό, αφού οι άνθρωποι σε επαγγέλματα όπως μικροπωλητές και άλλα δεν είχαν τρόπο για να πληρωθούν. Η έλλειψη οργάνωσης της κυβέρνησης οδήγησε σε μεγάλες αντιδράσεις, αφού πολλοί κατάφεραν με διάφορα τρικ να διαπεράσουν τα εμπόδια και να σώσουν τον πλούτο τους. Επιτήδειοι με παράνομο χρήμα εκμεταλλεύτηκαν φτωχούς βάζοντάς τους με απειλές ή πενιχρή αμοιβή να ανοίξουν λογαριασμούς, «ληστεύοντας» το πόθεν έσχες τους. Άλλοι μετέτρεψαν τα χρήματά τους σε άλλα νομίσματα και χρυσό, ενώ πολλοί χρησιμοποίησαν παραθυράκια του νόμου, όπως δωρεές σε ναούς και κόμματα (έναντι φοροαπαλλαγής), πληρωμή σε υπαλλήλους μισθών ενός έτους και φυσικά δωροδοκώντας τραπεζικούς και κυβερνητικούς λειτουργούς ώστε να αλλάξουν την ημερομηνία εκτέλεσης επιταγών πριν από την ανακοίνωση. Πιθανώς ο Ναρέντα Μόντι να είχε προβλέψει πολλά από αυτά τα φαινόμενα, αλλά η ανάγκη του να κρατηθεί μυστική η απόφαση (το γνώριζαν μόνο περίπου 10 έμπιστοι συνεργάτες για 6 μήνες) ώστε να αιφνιδιάσει το παράνομο χρήμα έθετε περιορισμούς στις δυνατότητες σωστής προετοιμασίας.

Οι επιπτώσεις της αιφνίδιας αυτής απόφασης αρχίζουν πλέον να αποτιμώνται, αλλά η εικόνα δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη. Συνολικά υπολογίζεται ότι περισσότερα από 200 δισ. δολάρια επέστρεψαν στις τράπεζες (97% των μετρητών που επηρεάστηκαν από την απόφαση), οι οποίες μείωσαν τα επιτόκια καταθέσεων και δανείων, αφού δεν υπήρχε πλέον επιτακτική ανάγκη να προσελκύσουν καταθέσεις. Σημειώθηκε σημαντική αύξηση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, καθώς πολλοί άνθρωποι δεν βρίσκουν λόγο να αποσύρουν τα χρήματά τους μετά την de facto νομιμοποίησή τους. Το ΑΕΠ της χώρας αναμένεται να επιβραδυνθεί βραχυπρόθεσμα κατά 0,5% λόγω της αναστάτωσης που προκλήθηκε, αλλά τα έσοδα του κράτους φαίνεται να αυξάνονται σε πρώτο στάδιο.

Πέρα από τους αριθμούς, ωστόσο, το μέτρο αυτό στόχευε στο να επηρεάσει την ίδια τη νοοτροπία των ανθρώπων, ώστε να απεμπλακούν από τη μαύρη οικονομία, και να τους μεταπείσει να εμπιστευτούν το τραπεζικό σύστημα και κατ’ επέκταση την ίδια τους τη χώρα. Η μάχη ενάντια στα μετρητά συνεχίζεται και βρήκε πρόσφορο έδαφος στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Οι κεντρικές τράπεζες του αναπτυγμένου κόσμου αργά αλλά σταθερά υιοθετούν τεχνολογίες ψηφιακών νομισμάτων. Δεν είναι λίγοι οι ειδικοί οι οποίοι θεωρούν ότι η ύπαρξη μετρητών έχει επηρεάσει σημαντικά τις δυνατότητες άσκησης νομισματικής πολιτικής σε ένα περιβάλλον χαμηλών επιτοκίων. Η κυβέρνηση της Κορέας ανακοίνωσε πρόσφατα σταδιακά βήματα προς μία απελευθερωμένη από το φυσικό χρήμα κοινωνία. Τα μετρητά μέρα με την ημέρα στιγματίζονται με μια αίσθηση ενοχής. Αναμένουμε το επόμενο επεισόδιο αυτού του παιχνιδιού.