Έφη Ανδρεουλάκου: «Χρειάζεται να αποδεχτούμε ότι τα αρνητικά και οι αντιξοότητες είναι μέρος της διαδρομής»

Στο βιβλίο της «Το Παζλ», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Key Books, η ψυχολόγος Έφη Ανδρεουλάκου επιστρατεύει τις γνώσεις και την εικοσιπενταετή εμπειρία της και μας βοηθά να ενώσουμε τα κομμάτια του προσωπικού μας παζλ. Μας δίνει τα εργαλεία για να μάθουμε ν’ απολαμβάνουμε τη ζωή, παρ’ όλες τις δοκιμασίες και τα εμπόδια στην υγεία, τα οικονομικά και στις σχέσεις και –το κυριότερο– ν’ ανακαλύπτουμε το φως που υπάρχει μέσα μας.

Τι σας οδήγησε να γράψετε το «Παζλ» και πώς καταλήξατε στον παραλληλισμό της ζωής με ένα παιχνίδι;

Λόγω του επαγγέλματος μου, γνωρίζω ανθρώπους διαφόρων ηλικιών, που έρχονται με διαφορετικά θέματα για την επίλυσή τους. Έτσι, σταδιακά, απέκτησα μια εικόνα του όλου, ολόκληρης της διαδρομής που δεν αντιλαμβάνεται ίσως ο άνθρωπος, ο οποίος φέρνει το μεμονωμένο πρόβλημα που τον απασχολεί, αν υποθέσουμε ότι το πρωταρχικό του αίτημα δεν είναι η ψυχική του εξέλιξη.

Η ζωή και η ύπαρξη του καθενός μοιάζει με ένα παιχνίδι, γι’ αυτό και το βιβλίο ονομάστηκε «Παζλ». Είναι σαν να μας δίνεται ένα κουτί με διάσπαρτα κομμάτια παζλ: Αυτά είναι το dna μας, η πατρική μας οικογένεια, η προγονική ιστορία μας, τα τραύματά μας, οι πεποιθήσεις μας, η χώρα καταγωγής μας, η μόρφωσή μας και άλλα πολλά. Τα παραπάνω αποτελούν τον ακατέργαστο εαυτό μας. Χρειάζεται να τα κατανοήσουμε, να τα συνθέσουμε, να τα εξελίξουμε και με ελεύθερη βούληση να δημιουργήσουμε τον καλύτερο δυνατό εαυτό μας. Έτσι θα γίνουμε καλύτεροι παίκτες στο παιχνίδι της ζωής. Θα μάθουμε να την απολαμβάνουμε παρά τις αντιξοότητες και θα ανακαλύψουμε το φως που υπάρχει μέσα μας, δηλαδή την ουσία της πραγματικής αγάπη.

Στο βιβλίο σας συνδέετε πολύ την τωρινή κατάσταση ενός ατόμου με τους προγόνους και την οικογένεια του. Τι μαθήματα μπορούμε να πάρουμε από τα  παιδικά μας χρόνια και από το γενεαλογικό…αποτύπωμα;

Στην ενήλικη ζωή μας επαναλαμβάνουμε, σχεδόν αντανακλαστικά, πρότυπα συμπεριφοριστικού σχετίζεσθαι από την πατρική μας οικογένεια. Κάποια από αυτά είναι χρήσιμα και άλλα είναι ακατάλληλα. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πεποιθήσεις μας, τις νοοτροπίες, τις στάσεις μας σε ορισμένα ή σε όλα τα θέματα ζωής.

Αναλόγως με το πόσο εξαρτητικά ή όχι έχουμε ανατραφεί, υιοθετούμε αυτούσιο το σκεπτικό της οικογένειάς μας ή διαμορφώνουμε το δικό μας μεγαλώνοντας. Όταν συνειδητοποιήσουμε ότι εμπλεκόμαστε σε απρόσφορες επαναλήψεις του παρελθόντος, χρειάζεται να τις αντικαταστήσουμε με νέες δεξιότητες, μόνοι μας, αν είναι εφικτό, ή με τη βοήθεια ειδικού. Σημασία δεν έχει ο τρόπος, αλλά το αποτέλεσμα.

Είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε την ιστορία των προγόνων μας. Όπως βοηθά

η παρατήρηση της ευρύτερης οικογένειάς μας από μια απόσταση, χωρίς φόβο, ώστε να διακρίνουμε με αντικειμενική ματιά, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της· τα χαρακτηριστικά που ωφέλησαν τη γενιά μας και τις κακοδαιμονίες που τη ζημίωσαν. Διδασκόμαστε από αυτά τα παραδείγματα.

Και πώς μπορούμε ακόμα και τα αρνητικά και τις αντιξοότητες να τα αντιστρέψουμε σε γόνιμο καύσιμο και να γίνουμε καλοί καπετάνιοι στη ζωή μας;

Καταρχάς, χρειάζεται να αποδεχτούμε ότι τα αρνητικά και οι αντιξοότητες είναι μέρος της διαδρομής. Όσο ενοχλητικά, δυσάρεστα, εξουθενωτικά και αν είναι, δεν παύουν να είναι πολύ χρήσιμα. Όταν όλα είναι ιδανικά, νομίζουμε ότι κι εμείς είμαστε τέλειοι και μάλιστα έχουμε την τάση να κρίνουμε τους άλλους. Γινόμαστε αλαζόνες και απόλυτοι. Στις φουρτούνες, όμως, αναδύονται οι αχίλλειοι πτέρνες μας. Τότε αντιλαμβανόμαστε τα μειονεκτήματα μας και τότε κατανοούμε τους άλλους ανθρώπους στις αδυναμίες τους. Κάμπτεται ο εγωισμός μας. Αποκτούμε περισσότερη ανθρωπιά, ευρύτητα, συμπόνοια.

Τότε γινόμαστε οι καλοί οι καπετάνιοι που στη φουρτούνα φαίνονται. Χτίζουμε χαρακτήρα, μαθαίνουμε να πέφτουμε και να σηκωνόμαστε ξανά. Μαθαίνουμε να βρίσκουμε πάλι την ελπίδα εκεί που όλα μοιάζουν χαμένα. Γινόμαστε πιο δυνατοί, προσαρμοστικοί, εκπαιδευόμαστε στην αντοχή. Πιστεύουμε στο καλό. Αγαπάμε. Συνειδητοποιούμε ότι η απελπισία είναι η χειρότερη των αμαρτιών. Μαθαίνουμε να επιλέγουμε τη ζωή.

Τα πρότυπα που προβάλουν συχνά τα social media μιας πλασματικά ιδανικής ζωής έχουν επηρεάσει την ικανότητά μας για ουσιαστική αυτοπαρατήρηση, εξέλιξη και αποδοχή;

Τα social media έχουν δημιουργήσει ένα μπέρδεμα ως προς τις προσδοκίες και μια λάθος εικόνα: Η αίσθηση ότι όλοι οι άλλοι είναι και περνούν καλύτερα από εμάς. Αυτό μας εμποδίζει στο να είμαστε ειλικρινείς με τους εαυτούς μας· να παραδεχτούμε ότι δεν είμαστε πάντα στα καλύτερα μας. Δεν καταλαβαίνουμε ότι το ίδιο συμβαίνει και σε όλους αυτούς τους ανθρώπους που παρουσιάζουν με θαυμαστό τρόπο τον εαυτό τους μέσω των social media. Επιπλέον, εφόσον είμαστε στραμμένοι και απορροφημένοι στην εικόνα των άλλων, χάνουμε την ικανότητα να εμβαθύνουμε στους χαρακτήρες. Ξεμάθαμε να διακρίνουμε την ουσία. Κατά τον ίδιο τρόπο, καθώς είμαστε μόνιμα στραμμένοι προς τα έξω, παρακολουθώντας τους άλλους, χάσαμε το κέντρο του εαυτού μας. Ασχολούμαστε κυρίως με το δικό μας φαίνεσθαι, με το περιτύλιγμά μας, την εικόνα μας, ενώ μέσα μας υπάρχει χάος. Δυσκολευόμαστε να αποδεχτούμε τις ευάλωτες πλευρές του εαυτού μας, τις εσωτερικές ασχήμιες μας, τις αδυναμίες μας. Αδυνατούμε να χωρέσουμε τον εαυτό μας ολόκληρο στη ρεαλιστκή, πραγματική και όχι εξωραϊσμένη εκδοχή του. Κι όμως, είναι ο μόνος τρόπος για να μπορέσουμε να τον αγαπήσουμε και να τον εξελίξουμε στους τομείς που επιθυμούμε. Και είναι ο μόνος τρόπος για να μπορέσουμε να αγαπήσουμε τους ανθρώπους γύρω μας, στην αλήθεια τους.

Ποια είναι τα τρία πιο κοινά και σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα ζευγάρια στη μεταξύ τους σχέση σήμερα;

Τα τρία πιο κοινά προβλήματα που αναφέρουν πρόσφατες έρευνες είναι τα θέματα επικοινωνίας, ο ποιοτικός χρόνος και τα θέματα ψυχικής υγείας.

Η επικοινωνία προϋποθέτει ένα γενικότερο πλαίσιο σεβασμού και ευγένειας. Επικοινωνία δεν είναι να περιμένω από τον σύντροφο μου, μέσα από τις ασταμάτητες συζητήσεις μας, να με ρυθμίζει ψυχολογικά. Οφείλω να μάθω και μόνος μου να βρίσκω την εσωτερική μου ηρεμία.

Επικοινωνία σημαίνει να αναγνωρίζω ποιες στιγμές είναι κατάλληλες γι’ αυτήν.

Σημαντικό είναι να κατανοώ ότι υπάρχουν περίοδοι ζωής εξαντλητικές, όπου η επικοινωνία με τη μορφή συζητήσεων ατονεί. Όμως, όταν υπάρχει αγάπη και ισχυρός δεσμός, συνεχίζει με άλλες μορφές: με βλέμματα γεμάτα ζεστασιά, με το να κάθομαι δίπλα σου και να σε χαϊδεύω, με το να σου δείχνω τη φροντίδα μου με απλές πράξεις, όπως το να σε σκεπάζω για να μην κρυώσεις.

Επικοινωνία είναι οι κοινοί στόχοι, η κοινή λογική που μοιράζεται ένα ζευγάρι για τη ζωή. Είναι η διάθεση, ο προγραμματισμός και η υλοποίηση στιγμών για το μεταξύ μας, για το περνάμε καλά, ανεξαρτήτως ευθυνών και προγραμμάτων. Στο σημείο αυτό αναδύεται και το θέμα του ποιοτικού χρόνου, ο οποίος για να βρεθεί, χρειάζεται να γίνει ένα σωστό μοίρασμα των υποχρεώσεων ανάμεσα στους συντρόφους.

Και ποιες είναι οι μεγαλύτερες παγίδες στις οποίες πέφτουν οι γονείς με την ανατροφή των παιδιών τους;

-Εξαρτούν τα παιδιά τους.

-Είναι υπερπροστατευτικοί - δεν τα αφήνουν να αυτενεργήσουν.

-Δεν τους αναθέτουν ευθύνες που αντιστοιχούν στην ηλικία τους, εκτός από το ευρύτερο κομμάτι εκπαίδευσης.

-Προσπαθούν να είναι συνεχώς χαρούμενα και όχι να ζουν σε ένα χαρούμενο περιβάλλον.

-Δεν τα εκπαιδεύουν στον αυτοέλεγχο.

-Δεν καλλιεργούν την κριτική σκέψη τους.

-Ξεχνούν να τους μιλήσουν για αξίες. Δεν αναζητούν αφορμές για να τους διαπλάσουν εσωτερικές ποιότητες.

-Δεν μεταχειρίζονται την αλήθεια και με κατάλληλο τρόπο για την ηλικία τους.

-Στοχεύουν και δημιουργούν ένα μέλλον που ταιριάζει στους ίδιους και όχι στην ιδιοσυγκρασία των παιδιών τους.

-Τα διακόπτουν, χωρίς λόγο, όταν παίζουν.

-Γεμίζουν υπερβολικά το πρόγραμμα τους – χρειάζεται και η «δημιουργική βαρεμάρα».

-Επιδιώκουν να είναι τέλεια.

-Νομίζουν ότι τα όρια σημαίνει να λένε συνεχώς όχι και να είναι άκαμπτοι.

-Κάνουν τα παιδιά κοινωνούς των ενήλικων θεμάτων τους. Συχνά, λόγω τις ανεπάρκειας και της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς τους, μεταθέτουν στα παιδιά τους την ευθύνη τους. Τα γονεοποιούν. Τα κάνουν να είναι γονείς των γονιών τους.

-Δεν συνειδητοποιούν ότι μέρος της ανατροφής είναι η ατμόσφαιρα του οικογενειακού περιβάλλοντος, όπως και οι σχέσεις μεταξύ των μελών. Οι κακές σχέσεις απορροφούν τεράστιο μέρος της ενέργειας και της συγκέντρωσης των παιδιών.

-Η ψυχική εξέλιξη και ο αυτοέλεγχος των γονιών είναι το πρωταρχικό ζητούμενο για την ανατροφή των παιδιών.

Υπενθυμιστικά: Κανένας γονιός δεν είναι τέλειος.

Έχετε μεγάλη εμπειρία με παιδιά και εφήβους. Πόσο έχει επηρεαστεί ο ψυχισμός τους από την πρωτοφανή συνθήκη της πανδημίας και του lockdown; Τι μπορεί να κάνει η οικογένεια για να βοηθήσει;

Τόσο οι έρευνες όσο και η καθημερινότητα δείχνουν ότι τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν επηρεαστεί από τις πρωτόγνωρες συνθήκες της πανδημίας. Ιδιαιτέρως τα μεγαλύτερα παιδιά, που μπορούν να παρακολουθήσουν περισσότερο την επικαιρότητα και τις συζητήσεις των μεγάλων, ζουν σε μία μεγάλη αβεβαιότητα, κάτω από ένα καθεστώς πίεσης λόγω των απανωτών κρίσιμων ζητημάτων που απασχολούν τη χώρα και τη διεθνή σκηνή. Εκδηλώνουν καταθλιπτικά συναισθήματα, άγχος, επιθετικότητα, διαταραχές στον ύπνο και το φαγητό. Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και αδυναμία συγκέντρωσης. Έχει πληγεί η κοινωνικότητα, η εξωστρέφεια και το αίσθημα συνεργατικότητας. Έχει ενισχυθεί η διαδυκτιακή εξάρτηση και έχουν ενταθεί οι πράξεις αυτοτραυματισμού. Όσο πιο σταθερό και ήρεμο παραμένει το οικογενειακό περιβάλλον, τόσο περισσότερο βοηθά στο να αφομοιώνει επιτυχώς τους εξωτερικούς κραδασμούς. Οι γονείς που διατηρούν την ισορροπία τους ή γρήγορα ανακτούν την ψυχραιμία τους γίνονται πρότυπα μίμησης για τα παιδιά τους. Οι συζητήσεις είναι σημαντικές προκειμένου το παιδί να μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματά του. Μέσα από το διάλογο, οι γονείς είναι σε θέση να ενισχύσουν τις αξίες που ατόνησαν λόγω του εγκλεισμού, όπως η σημασία της ενσυναίσθησης, της ενσυνειδητότητας, του νοιάζομαι για τον διπλανό μου. Οι γονείς χρειάζεται να βοηθήσουν τα μικρότερης ηλικίας παιδιά τους, που κλείστηκαν στον εαυτό τους, με το να ενισχύσουν τις συναναστροφές τους, παίρνοντας πρωτοβουλία για επαφές με άλλους γονείς. Είναι σημαντικό να είναι παρατηρητικοί και ενήμεροι ως προς τις ψυχικές διαθέσεις των παιδιών τους. Στην περίπτωση που αντιληφθούν ότι το παιδί τους αντιμετωπίζει μια έντονα ψυχοπιεστική κατάσταση, θα πρέπει να απευθυνθούν σε κάποιο φορέα δημόσιας υγείας ή σε κάποιον αρμόδιο ειδικό.

Η αγάπη είναι η λύση για πολλά δεινά. Χρησιμοποιείται και ως άλλοθι για τοξική, ακόμη και παραβατική συμπεριφορά. Πώς μπορούμε να μην παγιδευτούμε σε μια λάθος εννοούμενη αγάπη, αντ’ αυτού να δημιουργήσουμε συνθήκες για ν’ αγαπήσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους;

Για να βρίσκομαι σε μια αγάπη που είναι τοξική για εμένα, έχω αναιρέσει την αγάπη προς τον εαυτό μου, δεν ξέρω να με αγαπώ, δεν το έχω μάθει. Πιθανότατα, μεγάλωσα σε μια δυσλειτουργική οικογένεια που δεν κάλυπτε τις συναισθηματικές μου ανάγκες. Έχω υποστεί συναισθηματική, ίσως σωματική και ενδεχομένως κάποια σεξουαλική κακοποίηση. Έχω εθιστεί στον πόνο. Μπερδεύω την αγάπη με τα συναισθήματα που προκαλούν πόνο. Ελπίζω να αλλάξω τον προβληματικό σύντροφο μου. Ζω με την φαντασίωση της πιθανής αλλαγής του. Έχω φόβο εγκατάλειψης και φοβάμαι να αφήσω την ακατάλληλη σχέση μου.

Όταν ο/η σύντροφος ξύνει τις πληγές μου, αντί να μου γίνει ενοχλητικός ή αδιάφορος, παραδόξως, μεταβάλλεται σε σημαντικό και σπουδαίο. Αυτό συμβαίνει γιατί τον ταυτίζω με τον γονιό μου, που στην παιδική μου ηλικία με τραυμάτιζε με την ακατάλληλη συμπεριφορά του. Αποκτά στη συνείδηση μου, τη μυθική διάσταση που είχε τότε αυτός ή και οι δύο γονείς μου με τη δυσλειτουργική συμπεριφορά τους.

Το αντίδοτο, πάντα, είναι η αγάπη εαυτού: Να μάθουμε να τροφοδοτούμε τον εαυτό μας με αγάπη, προτού, με αγωνία την αναζητήσουμε απ’ έξω, μετατρέποντας τους εαυτούς μας σε έρμαια των διαθέσεων των άλλων.

Η συνήθεια της υπέρμετρης προσήλωσης στους άλλους είναι και μια ωραία δικαιολογία για να αποφεύγουμε την ανάληψη ευθύνης του εαυτού μας, την αντιμετώπιση των αδυναμιών μας.

Είναι η συνήθειά μας να παραμένουμε στο ρόλο του θύματος. Θέλει δύναμη να συνειδητοποιήσω ότι έχω και εγώ αξία και δικαιώματα. Θέλει δύναμη γιατί τότε κάτι διαφορετικό θα πρέπει να κάνω με τη ζωή μου. Θέλει αντοχή να πιστέψω ότι αξίζω να αγαπιέμαι γιατί τότε θα πρέπει να διαλέξω σωστά και να χτίσω υγιώς, ισότιμα μια συντροφική σχέση, να μάθω νέες δεξιότητες, πέρα από το «ζω ένα δράμα».